Baztango Ipurdi dantza

Baztango Irri dantza da.

Aitzina segi baino lehen, erran behar da Baztanen izen honekin bi dantza ezberdin ezagutu direla. Alde batetik «Dantzatlas» honetan izen honekin ezagutuko duguna, eta bestaldetik Janpetikedanse izenarekin ere ezagutzen dena.

Bi dantzarik egiten zuten joku-dantza hau. Batek bizkarrean, gerrikotik zintzilik paper bat darama. Besteak gibeletik segitzen du eskuan kandela bat duela, papera erretzeko asmoz. Ablitasko «Danza del Plego» familiako dantza da.

Ipurdi dantzaren koreografia Baztango Bizkar dantzaren bera da, baina paper zerrenda bat eraman ordez, Ipurdi dantzan lasto edo belar maxoa eramaten da. 

Erraten dugun gisan, izen honekin ere Janpetikedanse izeneko dantza ezagutzen da, melodia eta koreografia ezberdina duena. Deigarria da Maurizio Elizaldek, zeinak 1943n egindako bilduman jaso zuen Ipurdi dantzaren doinua, adibidez, Aita Donostiak bere aitarengandik jaso zuenaren berdina den, gerora dantzaren izena beste dantza bati eman zion.

Ipurdi dantzaren lehendabiziko deskribapena eta partitura Aita Donostiari zor diogu. Berak 1919. urtean jaso zuen Amaiurren eta 1930 argitaratu ohar batekin:

On accroche à l’épaule d’un danseur un papier assez long, de façon qu’il touche la ceinture. Ce danseur se tient accroupi et marche ainsi, dansant et faisant des tours. Les autres danseurs doivent faire brûler le papier. Opération difficile à cause des mouvements du danseur porte-papier [Dantzari baten sorbaldan paper luze bat zintzilikatzen da, gerrikoa ukitzeko modukoa. Dantzari hori kokoriko jarri eta horrela ibiltzen da, dantzan eta bueltaka. Beste dantzariek papera erre behar dute. Operazio zaila da, paper-eramaile dantzariaren mugimenduengatik] (Donostia, 1930, 6)

Bere aitarengatik jaso zuen Maurizio Elizaldek eta 1943an Baztango dantzei buruzko bilduman sartu zuen (Donostia, 1994, 2003). 

Elena de Arizmendik eman zuen beste deskribapen bat:

La ejecutan dos danzantes en cuclillas. Uno de ellos lleva un haz de paja echado a la espalda: el otro, con un tizón en la boca, entre saltos y giros, intenta prenderle fuego. Todo ello al son del txistu y sin perder el ritmo [Bi dantzarik egiten dute, kokoriko. Batek lasto sorta bat darama bizkarrean jarrita: bestea, ahoan ilinti bat duela, jauzi eta bira artean, su ematen saiatzen da. Hori guztia txistuaren doinuan eta erritmoa galdu gabe] (Arizmendi, 1968, 452)

Sinesgaitza ematen du ariketa hori, baina Arizmendi oin-ohar batean dio:

Sucedió en 1963. Me dijeron que esta danza era difícil y se iba perdiendo [1963an gertatu zen. Dantza hau zaila zela esan zidaten eta galtzen ari zela] (Arizmendi, 1968, 453)

Geroago Patxi Larraldek argitaratu zuen bere azalpena, bai Ipurdi dantzarako bai Bizkar dantzarako balio duena:

Dantzari batek, gerrontzearen gibeleko aldetik lotuta lasto edo belar idor maxo bat derama edo paper zerrenda luze bat. Dantzaria ttottoriko, jauzi eta itzuliak eginez dantzatzen da. Bertze dantzari batek, bere gibeletik gise berean dantzatuz eta eskuan kandela bat piztua daukela, egin ahal guziek egiten ditu lastoari su eman beharrez. Jokoa galtzen duena ardo erronda bat aterako du (Larralde & Larralde, 1991, 37)

Azalpen hau F. Arrarasek eman zuenaren oso antzekoa da (Arraras, 1987, 15). Arrarasek Aniz eta Amaiurko doinuak argitaratu zituen (Arraras, 1987, 123, 148), Aita Donostiak argitaratuakoaren aldaerak direnak.

Doinua, Larralderen arabera (Larralde & Larralde, 1991, 30), Antonio Elizalderengandik jaso zuen Aita Donostiak, hala nola Aita Olazaranek, zeinak Bizker-dantza izenarekin argitaratu zuen (Larralde & Larralde, 1991, 31).

Agian Bizkar dantza eta Ipurdi dantza bi izen eta melodia ezberdina duten dantza bera dira. Kasu bera gertatzen da Baztango Zozoarena eta Xoriarena mutil dantzekin: koreografia bera, bi doinu.