NAFARROA BEHEREKO JAUZIAK

Jauziak Iparralde osoan dantzatu dira, baita Bearnon ere. Pirinioen hegoaldean jauziek beren korrespondentzia dute Baztango mutil dantzetan.

Jauziek tradizioak ezarritako urrats batzuetan oinarritzen den dantza sistema bat osatzen dute, tokiko aldaerak dituzten arren. Antzinako tradizioan jauziak buruz jakiteak, batez ere luzeenak eta zailenak, ematen zion ospea herri bateko gazteriari. Baina aspalditik dantzarietako batek edo musikariak pausoak ozen «markatzen» ditu. Jauziak bi modutan dantza daitezke: «Urratsian edo urraska –era zaharrean–» (Sagaseta, 2011, 40), hau da, ibiltzen, ala urratsaren une batzuetan antrexatak izeneko mugimendua egiten, jauzika. Fauxtin Bentaberri musikari baxenafarra izan zen antrexatak Nafarroa Beherean sartu zituenak.

Ipar Euskal Herrian «jauzi» izena hartzen dute, baina «muxikoak» ere bai. Izen hau Baztango dantzen izenarekin (mutil dantza) egon daiteke lotuta baldin eta «muxikoak» muttikoak hitzetik baletor. Bearnon oso zabalduta egon arren, hor ere «saut basque» deitzen diote han dantzatzen den aldaerari (Guilcher, 1984, 69). 

Bestaldetik, eta euskaldunen artean, jauziak bi motatakoak izan daitezke: jauzi luzeak edo osoak eta jauzi laburrak edo jauzi buztanak. Sailkapena luzerari dagokio baina baita ere izaerari. Izan ere, lehenbizikoak dantza daitezke bakarrik, independienteki. Bigarrenak ere bakarrik dantza daitezke ala beste batzuekin batera, jauzi luze bat osatuz; eta hauetariko batzuk jauzi luzeak bukatzeko erabiltzen dira eta «segida» izena jasotzen dute.

Bai M.A. Sagasetak (1975, 1977, 2011), bai J.-M. Guilcherrek biek esaten digute gizonen dantza direla:

Como es natural, llegado el día de la presentación en público, las chicas forman parte de la comitiva junto con los Bolantes… A continuación pretenden también bailar los Jauziak. Mas ¡Oh delito! Jamás se ha visto cosa tal. Los Jauzis se han bailado siempre sólo por hombres. Sería intolerable que una moda moderna… [Normala denez, jendaurreko aurkezpenaren egunean, neskak segizioko kide dira Bolantekin batera... Ondoren, Jauziak ere dantzatu nahi dituzte. Baina delitua! Inoiz ez da horrelakorik ikusi. Jauziak gizonek bakarrik dantzatu izan dituzte beti. Onartezina litzateke moda moderno batek…] (Sagaseta, 1975, 121)

Le saut basco-béarnais n’est en principe dansé que par des hommes. En public du moins. Assez généralement en effet les vieillards concèdent qu’ils ont connu des femmes dansant plus ou moins remarquablement les sauts. Mais elles ne le faisaient qu’en famille, dans le secret des maisons [Normalean, jauzi euskal-bearnesa gizonek bakarrik dantzatzen dute. Jendaurrean behintzat. Orohar, zaharrek onartzen dute jauziak nahiko ongi dantzatzen zituzten emakumeak ezagutu dituztela. Baina familian bakarrik egiten zuten, etxeko intimitatean (Guilcher, 1984, 71).

Baina badira testigantzak hau ez dela beti horrela izan diotenak. Sagasetak berak «han-hemenka emaztekiren batek Jauziak dantzatu izana»-ren berri eman zigun, Pierre Lhanderen hitzak ekarriz:

1896an Antoine D’Abbadie euskal lur-ikerlari famatuaren aitzinean ospatu ziren Mauelko euskal bestetan, Garindaineko nexkatx bat ikusi zuen azken dantzarako tranpa gainera igotzen, dantzari hoberenen artean lekua hartzen eta koroa kulunkarian duintasun osoz eta trebetasun miragarriz moldatzen. Bere saihetseko lagun adigabeari, edo axolagabeari, antrexaten eta itzulien uneak adierazten ere entzun genion (Sagaseta, 2011, 176, 33 o.)

Guilcherrek esaten zuen «en principe», normalean, eta ondoren salbuespenak adierazi zigun:

Cette règle souffre quelques exceptions. Il arrive qu'à une certaine date (autrefois à Ispoure, le troisième jour de la fête) les femmes dansent le saut avec les hommes. Le fait paraît rare dans le demi-siècle écoulé. L’était moins à des époques plus lointaines? Sauveur Harruguet l’affirmait: «L’on ne voit guère que des hommes pratiquant de nos jours ces sauts. Jadis les femmes s’y adonnaient couramment, et, dans toutes les réjouissances, elles prenaient rang dans le cercle des danseurs. Elles y tenaient même brillamment leur place»… Quelques textes du XIXe siècle donnent à cette façon de voir une apparence de confirmation… (baina) aux mêmes dates d’autres auteurs, en plus grand nombre et généralement mieux placés, disent expressément le contraire [Arau horren salbuespen batzuk daude. Data jakin batean (antzina Izpuran, besteetako hirugarren egunean), emakumeek gizonekin dantzatzen dute jauzia. Honek bitxikeria dirudi azken mende erdian. Aurreko garaietan ez al zen hain arraroa? Sauveur Harrugueten arabera: «Gaur egun, gizonak bakarrik ikusten dira jauziak dantzatzen. Iraganean, ohikoa zen emakumeek egitea, eta festa guztietan dantzarien artean haien lekua hartzen zuten. Haien lekua ere bikain betetzen zuten»... XIX. mendeko testu batzuek baieztapen kutsua ematen diote iritzi horri... (baina) data berean beste autore batzuek, ugariagoak eta, oro har, hobeki kokatuta daudenek, espreski kontrakoa baieztatzen dute] (Guilcher, 1984, 72).

Iraganean edonola izanda ere, neskek, emakumeek dantzan parte hartzea normaldu egin da azken garaiotan.

Jauziak jotzeko tradizionalki erabili izan den musika-tresna txirula edo bibolina izan dira (Guilcher, 1984, 73), baina XX. mendearen erdialdera klarineteak eta orkestrinek lekukoa hartu zieten ohiko tresnei. Gaur egun, txarangak, fanfarreak, txirula, txitua… edozein musika tresna erabil dateke.

Jauzia dantzatua izan da herriko bestetan, kabalkadetan, toberetan… Hau da, erabili eta erabiltzen da bai egoera ez-formaletan nola erritualizazioren bat daukaten egoeratan: inauterietan, toberetan, etabar. Baina jauzia zerbait izan bada, herri baten gazteriaren ordezkapen gauzatua izan da:

S. Harruguet affirme qu'autrefois, dans certaines fêtes de Basse-Navarre, l’honneur de danser le premier saut basque se serait disputé entre communes «à beaux deniers comptants dont bénéficiaient les organisateurs» [S. Harrugueten esanetan, garai batean, Nafarroa Behereko besta batzuetan, lehen euskal jauzia dantzatzeko ohorea herrien arteko «eskudiruzko enkante batean, non antolatzaileek etekina ateratzen baitzuten» (Guilcher, 1984, 76).

Jauziak oso ahul heldu ziren XX. mendera. Gainbehera erabatekoa zen Lapurdin. Nafarroa Beherean hobeki mantendu ziren. Hala ere, hau esaten zuen S. Harruguetek 1927an:

Anciennement on y cultivait un bien plus grand nombre de sauts et de suites dont beaucoup sont tombés en désuétude [Antzinako denboretan orain baino anitz Jauzi eta Segida gehiago dantzatzen ziren, baina hauetatik anitz ez dira gehiago erabiltzen] (Guilcher, 1984, 83)

Atzerapen honen zioak askotarikoak izan daitezke. Sagasetak hainbat aipatzen ditu: Guda franko-prusiarra, modako dantzak (garaian garaikoa, polkak, mazurkak, ezkotixak, balsak, fandangoa,...), bi mundu gerrak, eta musika tresna berriak (Sagaseta, 2011, 183).

Sauveur Harrugueten arabera soilik «bederatzi jauzi eta bost segida» mantentzen ziren Nafarroa Beherean. Sagasetak 1977an bere «Danzas de Valcarlos» argitaratu zuelarik «hamaika» zirela momentu horretan Luzaiden ezagutzen zirenak esan zigun (Sagaseta, 1977, 36). Hala ere, ezagutzea ez da dantzatzea: horietako bat (Xibandiarrak) bere ikerketaren ondorio gisa hasi zen dantzatzen . Hogeita hamalau urte geroago:

beren izenburu eta guzti, berrogei aire gutxienez bildu ditut, izenik gabeko beste hainbat Segidez gain. Beste dozena baten izenburuak ere entzun ditut han-hemenka, baina hauen aireak galdutzat jo daitezke (Sagaseta, 2011, 184)

Hala ere, eta aurreko mendearen zazpigarren hamarkadaren bukaeratik, jauziek bizi duten egoera zer ikusirik ez du aurreko horrekin konparatuz. Jauziak nonahi dantzatzen dira orain, Euskal Herri osoan. Badira jauziak dantzatzen diren zaleen taldeak edonon, dantzatzeko programazioak aurrera eramaten dituztenak. Egoera honetako «errudun» nagusietako bat M.A. Sagaseta izan da. Berak argitaratutako lanek denek esku jarri zituzten jauzien partiturak eta ikasteko bideak.

Bestaldetik, jauzi berriak sortzen ari dira, Baztango mutil dantzetatik maileguan urratsak hartzen diren bitartean.