Jadanik egiten ez den dantza da.
Sagasetak, 1977an, «oso dantza arrunta» izan zela Luzaiden «duela gutti arte». Beste izen batzuekin ezaguna da bai Nafarroa Behereko beste herrietan, bai beste tokitan ere. Luzaideko kasuan Saskito dantza baten aurrean gaude.
Baina dantza zitekeen ere, adibidez, baldosa baten gainean:
Ontsa egitea leku ttipi eta berean egitean egoten, baldosa baten gainean edo (Sagaseta, 2011, 297).
Gainontzeko irri dantzekin gertatzen den bezala, Xarmantak tabernetan edo etxeetan dantzatzen zen:
Noiznahi gertatzen omen zen gazte anda bat Antxorizenian edo Karrikaburian bildu eta elkarri erratea: «Xarmantian ari behar diau». Eta inguruan jarri eta dantzan jasten omen ziren… Bazterretxetan izaten omen ziren egiazko apustuak artoxuritzetan eta, lakaren edo almutearen gainean zeinek hobeki dantzatu eta horrela (Sagaseta, 2011, 296).
Dantzatzeko modua ere deskribatzen du Sagasetak:
Dantza honek baditu bi zati nabarmenki ezberdinak. Lehenbizikoan (a tempo...leer más
Dantza honek baditu bi zati nabarmenki ezberdinak. Lehenbizikoan (a tempo) Erdizka lauetan egiten da, aldiro abiadura berean, zuria = 90. Bigarren zatia oso geldi hasten da, zuri = 70etik gutxi gorabehera, eta poliki-poliki biziagotzen joaten da, zortzi-hamarren bat aldiz errepikatu orduko, biziki fite egitera iritsiz, zuria = 180taraino, edo dantzariek nola musikariek iraunen duten arte. Dantzaren bigarren zati hau honela egiten da. Konpas bakoitzean bi jauzi edo punpa txiki egiten dira zango bakoitzaren puntaren gainean, konpasero zangoz aldatuz. Horretarako, punpa egiten ari den zangoaren atzeko aldetik sartzen da beste zangoaren punta, lehengoaren lekua hartuz, hau aurreko aldetik ateratzen den bitartean (Sagaseta, 2011, 297).
Sagasetaren informatzailearen arabera, dantza hau kantatzen zenean «airea ere poxi bat aldatzen» zuten. Kantatzen zuten kanta Yaz hil zitzautan senarra zen.
Xarmantak-en doinua jauzien segida gisa ere erabili izan da.
