Irailaren 29an ospatzen da Cortesen santu zaindariaren eguna, Mikel Deuna. Makil dantzariak agertzen dira goizeko prozesioan, arratsaldean egiten diren eginkizunetan eta horiekin batera paloteadoaren funtzioaren beste pertsonaiak ere. Izan ere, “paloteadoaren funtzioak” herri antzerkia eta dantza biltzen du. Cortesko Paloteadoan egiten diren dantzak makil dantzak, zinta dantzak eta cortesiak dira.
Mikel Deunaren omenez Cortesen egiten diren besten giroan ospatzen da herri honetan “paloteadoa”. Dantzariek (“paloteadores” edo “danzantes” deiturik) parte hartzen dute bai arratsaldean egiten diren eginkizunetan eta baita ere goizekoetan, bereziki prozesioan. 11ak aldera hamasei makil dantzariak, gainontzeko pertsonaiekin batera (Rabadana –Artzaina-, Mayorala –Artzainburua-, Aingerua –Ángel- eta Deabrua –Demonio-) udalbaltza laguntzen dute udaletxetik elizaren aurrealderaino. Hor itxoiten d...irakurri gehiago
Mikel Deunaren omenez Cortesen egiten diren besten giroan ospatzen da herri honetan “paloteadoa”. Dantzariek (“paloteadores” edo “danzantes” deiturik) parte hartzen dute bai arratsaldean egiten diren eginkizunetan eta baita ere goizekoetan, bereziki prozesioan. 11ak aldera hamasei makil dantzariak, gainontzeko pertsonaiekin batera (Rabadana –Artzaina-, Mayorala –Artzainburua-, Aingerua –Ángel- eta Deabrua –Demonio-) udalbaltza laguntzen dute udaletxetik elizaren aurrealderaino. Hor itxoiten dute santuaren agerpena prozesioa hasteko. Baina hasi baino lehen Deabrua eta Aingerua bertso batzuk errezitatuko dituzte santuaren aurrean. Bertso horiek bukatzen direnean makil dantzariek egiten dute eguneko lehendabiziko dantza: cortesías delakoa. Ondoren, eta prozesioaren norabidea behin hartuta, hasten da prozesioa Cortesko karriketan barna, goizeko 11.30etan. Irauten duen bitartean eta zehaztu gabeko toki eta momentuetan, makil dantzariek Pasacalles izeneko dantza dantzatzen dute. Arratsaldeko sei eta erdiak aldera eta Mirandako Dukeen Plazan, “paloteadoren funtzioa” antzezten da. Cortesko kasuan, lau pertsonai nagusik hartzen dute parte: Mayorala, Rabadana, Aingerua eta Deabrua. Hauek eramaten dute antzezpenaren pisu nagusia. Horiekin batera dantzariak daude. Beren partaidetza dantza egiteari eta momentu batzuetan bertsoak esateari mugatzen da. Denak Udaletxean janzten dira. Antzezpena oso egituratua dago. Hasiera bateko Mayorala eta Rabadanaren arteko bertso trukaketari deabruaren agerpena jarraitzen dio eta azkenik Aingeruarena. Behin antzerki funtzioa bukatuta, alderdi koreografikoa hasten da. Dantzariek sei dantza egiten dituzte: Cortesías Pasacalles Trenzado sencillo Vals Trenzado doble Jota Danza de palos (desagertua) Torre (desagertua) Dantzen hurrenkera (bereziki Vals eta Trenzado sencillo-rena) alda daiteke. Beti ere, azkeneko dantza Jota delarik.
Tradizionalki, paloteadoren antolakuntza Mikel Deunaren nekazarien kofradiak egin du.
Paloteadori buruz dauzkagun lehendabiziko albiste dokumentalak 1805ekoak dira: Ezin izan zuten Cortesen antzeztu eta dantzatu eta horretarako Mallén-era (Aragoi) joan behar izan ziren burutzeko (“para que les permitiese (udalak) hacer la función”): “Se presentaron a ocho Parejas también bestidos y en buen orden les hicieron un tablado en medio de la Plaza hicieron barias contradanz...irakurri gehiago
Paloteadori buruz dauzkagun lehendabiziko albiste dokumentalak 1805ekoak dira: Ezin izan zuten Cortesen antzeztu eta dantzatu eta horretarako Mallén-era (Aragoi) joan behar izan ziren burutzeko (“para que les permitiese (udalak) hacer la función”): “Se presentaron a ocho Parejas también bestidos y en buen orden les hicieron un tablado en medio de la Plaza hicieron barias contradanzas con el mayor primor, daron buelta por toda y enseguida se subieron a las casas de Ayuntamiento en donde se estubieron durante los toros”(Lostado, 2012; 89). Ez da zehazki paloteadoari buruz ari eta erabiltzen den hitza, “kontra-dantza” ezin da makil dantzen sinonimotzat jo, ez bada oso modu orokorrean. Baina “la Función” erabiltzen du eta horrek badu harremana gure paloteadoarekin.
XX mendera indartsu ailegatzen den makil dantza bakarra da; denboran zehar iraun duen bakarra, hain zuzen. Indar horren erakuslea “Euskeraren Adiskideak” elkarteak 1930eko irailean antolatutako Euskeraren Egunean dantzatu izana (Madurga, 2012; 364). Baina honek ez du erran nahi etendurak izan ez direnik. 1936ko gerrak ekarri zion lehendabiziko eten dokumentatua, baina 1942an berreskuratu egin zen. Geroztik ere, izan ziren urte batzuk paloteadorik gabekoak, baina 1967an Caro Baroja anaiek egin zuten filmazioaren ondoren biziberritzen da eta 1979tik aurrera etenik gabe ospatzen da.
Jimeno Jurío-ren arabera (2004) 1883an dantzariak, prozesioa egin ondoren eta musikak lagunduta, herriko etxe ahaltsuenetara joaten ziren bisitan ardoa eta opilak jasotzera, dantza bat edo beste egin zezaketelarik.
Bainan paloteadoak bizi zuen berrikuntza nagusiena, apika, 1956an gertatu zen emakumeak dantzan parte hartzen hasi zirenean mutilen faltarengatik. 1956 eta 1959 bitarteko urte guztietan dantzatu ziren neskak. 1960 eta 1966 urteen artean ez zen paloteadorik egin eta berreskuratu zenean (1966. urtean) bakarrik mutilek hartu zuten parte. Honela 1979 arte. Urte honetan berriz ere eta orain jada etenik gabe, parte hartzen dute emakumeek. Egun, dantza guztiak dantzatzen dituzte baina cortesías-etan ez dute bertsorik erraten. Ez da, hala ere, paloteado-ak jaso duen aldaketa bakarra. EDBk (1981) jaso zuen 1960 urtearen aldean aldatu egin zen dantzatzeko modua edo, Cortesen esaten de eran “de jugar al palotiau” (makil dantzan jokatu). Ordu arte ibiltzen egin bazen, ordutik aurrera valsa eta jota dantzatuz egiten dira. Aldaketa horrek dantzaren abiaduran moldaketa eragin izana, litekeena da .
Azkenik, beste dantza baten lekukotasunak jaso izan dira (EDB, 1981), baina galdu egin da betiko.
Zortzi paloteadoreak (mutilak) eta zortzi paloteadorak (neskak).
Mutilena: Paloteadoreek lonazko zapatila txuriak ertz eta lokarri gorriekin. Zolua gomazkoa da. Hanketan, galtzerdi txuriak eta haien gainetik galtza txuri bat, hankak belaunetaraino estaltzen dituena eta hauen azpian lotzen dena. Lotzen den toki hortatik artile gorrizko bi ponpoi daude zintzilik. Atorra txuria da eta gainetik artile zurizkako (krema) jaka bat, ertzetan eskubandez eta beste apaingarriz honitua: bi poltsiko txiki eta Cortesko armarria. Galtzari eutsiz, u...irakurri gehiago
Mutilena: Paloteadoreek lonazko zapatila txuriak ertz eta lokarri gorriekin. Zolua gomazkoa da. Hanketan, galtzerdi txuriak eta haien gainetik galtza txuri bat, hankak belaunetaraino estaltzen dituena eta hauen azpian lotzen dena. Lotzen den toki hortatik artile gorrizko bi ponpoi daude zintzilik. Atorra txuria da eta gainetik artile zurizkako (krema) jaka bat, ertzetan eskubandez eta beste apaingarriz honitua: bi poltsiko txiki eta Cortesko armarria. Galtzari eutsiz, urdin koloreko gerriko bat. Azkenik, bularrean gurutzatzen den eta eskuineko lepoan dagoen zapi gorri-granate haundi bat; eta buruan “zorongo” delako zapia.Makilak ezpelezkoak dira eta gutxi gora behera 40 cm luze eta 3 cm lodierazkoak dira. Mutur batean zulo txiki bat daukate eta zulo horretatik pasatzen dira lokarrik batzuk makilari ongi eusteko. Lokarri horietatik zintzilik artilezko bi borla.- Garapena: Paloteadoreen jantziak aldaketak jaso ditu denboran zehar. Gaur eguneko jantzien jatorria 1967koa da eta aintzinako postal frantziar batean inspiraturik dago. Baina jantziari buruzko deskripzio zaharrena Lucio Ripak (1895an jaioa) ematen digu. Lucio paloteadorea izan zen 19 urte zituela: ator txuria, praka luze txuria, gerriko txuria, bi zapi haundi estanpatuta bularrean gurutzatuta, ezpartin txuriak gorriz txirikordatuak eta buruan zeramaten zapia “pero dejamos de usarlo pues nos decían que esto es más costumbre baturra” (“baina utzi genion erabiltzeari aragoiko ohitura zela esaten zigutelako”) (Ortzadar, 1979). Argazkirik zaharrena 1925koa da (Lostado, 2012). Bertan bi paloteadore posean ikus ditzakegu. Ezpartin txuriz, praka luzea eta ator txuria daramate. Batek, atorraren gainetik txaleko txuri bat darama eta prakari eutsiz gerriko bat (ezin da kolorea sumatu). Bularrean gurutzatuta kolore ezberdinetako bi zapi haundi eta buruan, “zorongoa”.Gerora, pana beltzeko txalekoak ere erabili ziren, “galtza motz aragoiarra bi lerrotan josiriko txintxarriekin aldamenetan eta beheko aldean” (Lostado, 2012) eta bularrean gurutzatutako bi zapiak.EDBk (1980) argitaratutako 1930eko argazkietan 1925ekoaren antzeko jantzia ikus dezakegu: paloteadore guztiek txaleko txuria daramate (batzuk lotuta, beste batzuk lotu gabe), bularrean gurutzatutako zapi bakarra baina kolore askotakoa, kolore ezberdinetako gerrikoak eta “zorongoetan” ere, aniztasun haundia.Barandiaranek (1959) ere ematen digu paloteadorearen beste deskripzio bat: “Ator eta praka txuriak, txapela eta gerriko gorriak eta ezpartinak zinta gorri txirikordatuekin, eta zapia ezkerreko lepotik eskuineko albora gurutzatua”. Ia deskribapen berbera ematen du Julio Caro Barojak 1966an baina aitzinako jantziaz ere mintzatzen zaigu:Aitzinako jantzia jai eguneko erriberako jantzia zen, buruan zorongoa, jakatxo motza, gerriko zabala, galtza azpian irekia galtzerdi zuriaren gainean eta espartina, erriberakoa ere bai.Baina “aintzinako jantzi” honi buruz badu bere kritika: “jakatxo motza” jakatzar bihurtu da eta galtzak Errokari edo Zaraitzuko herrietan erabiltzen zena oroitarazten du eta ez “erriberako jantzi zaharra”.Bularrean gurutzatuta daramaten zapi haundi horren ehuna ere bestelakoa da, Caro Barojak esaten digunez erabiltzen zena “zetazko txala edo mantoia” zen (Caro, 1995)Makilek ere aldatu egin dira denborarekin. Hasteko erabiltzen den gaia: aitzinean gurdiaren gurpilezkoak ziren, karraskazkoak ziren (artea). Bigarrenez, aldaketak suma daitezke apainduretan. 1930eko argazkian makilak txuriz margotuta daude eta badute eraztun moduko margo batzuk makilaren erdialdean, gorriak izan daitezkeenak. Baina 1944ko argazkian, cortesias dantzatzen ari diren argazki horretan, makilak oso nabarmenak dira praka txurien gainean. Ematen du ez daudela margoturik. Lostadok 1956ko emakumezko jantziari buruzko deskripzioan jasotzen du “makil txuriak marra diagonal gorri batekin”, eta deskripzioa laguntzen duen argazkian ikus dezakegu. Baina 1967koan diagonal gorri hori askoz ageriagoa da eta makilan toki handiagoa okupatzen du. Bestaldetik ere, makilak eskumuturrari eusteko ohitura egon da. Hori makila zeharkatzen zuen lokarri batekin egiten zen. Lokarri horretatik zintzilik, 1930eko argazkietan ikus daitekeenez, fleko bat. Baina badira argazki berriagoak lokarririk, fleko edo borlarik gabekoak.1990ko argitalpenean Barandiaran honela mintzatuko zaigu makilez: “45-50 cm-ko makil txikiak, berde kolorekoak eta muturrak gorri. Makilak muturretan zulatzen dira eta zuloetatik borlatxoak dituzten lokarriak sartzen dira. Makilek, lokarrietatik zintzilik, eskumuturrei eutsita daude (Barandiaran, 1990; 181).
Neskena: Paloteadorek lonazko zapatila txuriak ertz eta lokarri gorriekin. Zolua gomazkoa da. Hanketan, galtzerdi txuriak pololo txurien azpietan galtzen direnak. Gona berdea gerrian tolestua zeinak eskubandezko greka moduko apaindurak dituen beheko aldean. Atorra txuria da eta gainetik mutilena bezalako artile zurizkazko (krema) jaka bat. Gonari eutsiz, urdin koloreko gerriko bat. Azkenik, bularrean gurutzatzen den eta eskuineko lepoan dagoen satinezko zapi gorri haundi bat eta buruan ehun bereko zapi txikiago bat, zeinak burua estaltzen duen eta garondoan lotzen den. Makilak, gizonezkoetan bezala, ezpelezkoak dira eta gutxi gora behera 40 cm luze eta 3 cm lodiera daukate. Mutur batean zulo txiki bat daukate eta zulo horretatik pasatzen dira lokarrik batzuk makilari ongi eusteko. Lokarri horietatik zintzilik artilezko bi borla.- Garapena: Nesken jantziak ere aldaketak jaso ditu denboran zehar. Lehendabiziko jantzia 1956an egin zen emakumezkoen parte hartzearen lehen urterako. Honela jasotzen du Lostadok lehendabiziko jantzi horren deskripzioa:Jantzia Udalak eman zigun: ator txuria eta lepoan zapi gorria; gona gorria bi marra beltzekin: glatzeri txuriak eta ezpartin txuriak zinta gorriekin. Makil txuriak marra diagonal gorri batekin margotuak eta eskumuturrei atxikiak txintxarriekin. (Lostado, 2012; 116)Gero “pamplonica” jantzia erabili zuten (praka eta ator txuria, gona gerriko gorria eta ezpartin txuriak gorriz txirikordatuak; lepoan zapi gorria). 1994an egiten da gaurko jantzia.
Mayoral-a (Artzainburua): Pertsonai honen rola gizonezkoek zein emakumezkoek bete dezakete. 2013.urtean emakumezko batek bete zuen lehendabiziko aldiz.- Gizonezkoen kasuan horrela janzten dira: Zapata beltzak eta galtzerdi txuriak; hanketan belusezko galtza beltzak belaunetaraino non puntila txurizko apaindura daukaten eta lotzen diren; atorra txuri parpaildun bat darama eta belus beltzezko jaka bat, zeinaren ertzak eta lepoak urre koloreko galoizko apaindurak dituen. Gerriko urdina janzten du eta eskuan makil luze bat darama.- Emakumezkoen kasuan jantzia antzekoa da, baina galtzen ordez gona luze daramate, belaun eta txorkatilaren arteko luzerakoa. Zapata beltzak daramatza, atorra parpailduna eta adatsa motots batean bilduta. Eskuan makila darama.- Garapena: Mayoralak, gainontzeko pertsonaien antzera, aldaketak pairatu ditu bere janzkeran. Gaur egungo jantzia Monteagudoko paloteadoan erabiltzen denaren kopia bat besterik ez da eta 90ko hamarkada hasi zen erabiltzen. 1930eko argazkietan mayoralak zuriz janzten du eta bularrean gurutzatua zapi iluna darama (urdina). Buruan, “zorongoa”. Eskuan makil luze bat zeraman, goiko aldea lorez apaindurik zegoena eta gerora zinta dantzetan erabiliko ziren zintekin. Cortesíasko eta “mairu eta kristauen” ezpata dantzan ere janzkera horrekin ikusten zaio. Barandiaran (1959) bere aldetik, atorra zuria eta txaleko beltzarekin deskribatzen du.Rabadán (Artzaina): Oinetan kautxuzko abarkak janzten ditu eta hanketan artilezko galtzerdi lodiak. Janzten duen galtza belaunaren azpian geratzen zaio eta soinean atorra kuadroduna. Alkandora hau urtez urte alda daiteke. Gainean larruzko txaleko bat ilea kanporantz daramana. Buruan txapela, lepoan zapi bat eta sorbaldan alforjak. Azkenik, eskuan makil luze bat gainaldea lorez apaindurik dagoena.- Garapena: 1944ko argazkian ikusten zaio paloteadoreak bezala jantzita. Bestaldetik, Barandiaranek (1959) paloteadoreak bezala janzten duela esaten digu.
Ángel (Aingerua): Jantzi luze eta urdin argi bat daraman neskatoak antzezten du. Sorbaldan hegal txuriak daramatza eta buruan koro bat.- Garapena: 1930eko argazkian aingeruarena egiten emakume bat agertzen da, zuriz jantzita eta ezpata bat eskuan duela. Buruan parpailezko txanoa edo kasketea. Baina agian, emakume honen agerpenak zer ikusirik izango du Cortestik kanpoko ekitaldi batean jasoa delakoarekin (Iruñean, alegia). Barandiaranek (1956) honela deskribatuko digu aingerua: “Lehen jaunartzearen jantziarekin doan neskatoa. Hegalak ditu”.
Diablo (Deabrua): Egunean mutil batek betetzen du deabruaren papera, gorriz jantzita: praka luze gorriak eta kasaka gorri bat zeinak beheko ertza beltzez apainduta dagoen. Aurpegia beltzez margotua darama eta ordezko bizar beltza edo bizar margotua. Buruan adar txiki bi daramatzan kaskete gorria eta eskuan egurrezko sardea. Oinetakoak beltzak dira.- Garapena: Dakigunaren arabera beti gorriz jantzi du deabruak. Horrela esaten digu Barandiaranek ere. Beretzat deabruaren izaera, jantzian baino gehiago egiten dituen keinuetan somatzen da, batez ere Aingeruari eta Migel Deunaren irudiari botatzen dizkionetan. 1930eko argazkietan ikusten dugunez, urte hartan burnizko sardea erabili zen.
Iruñeko Gaitarien arabera (1980), Cortesen ezagutu diren gaitaririk zaharrenak Gallurekoak (Aragoi) izan dira, eta zehazki Juanito izeneko gaitaria. Baina dauzkagun partiturarik zaharrenak Aita Donostiak jaso zituen 1944. urtean.
1956an Garesko gaitariak kontratatu zituzten paloteadoan jotzeko eta 1957an Lizarrako Monterotarrak. Hurrengo urtetan ez zen gaitaririk kontratatu eta bi klarinete eta kaxa, musika taldea, edota herriko musika bandak ordezkatu zuen gaita taldea. 1967an jada Elizagatarrak dira Paloteadoa jotzen duten gaitariak. Iragan mendeko 90ko hamarkadatik hona Tuterako gaitariak dira Cortesko paloteadoren musikarekin arduratzen direnak.
AURKEZPENA
MULTIMEDIA