Dantza Luzea neskek eta mutilek, zapi batez elkartuta, soka bat osatuz dantzatzen duten dantza bat da. Zirkulu irekiko soka dantza da, noranzko antihorarioan dantzatzen dena. Luzaideko Bolant eguneko arratsaldean dantzatzen dute, jauziak eta Kontra dantzak dantzatu eta gero.
Ilarako lehen eta azken dantzariak gizonezkoak dira beti, eta beren esku librean, bereizgarri gisa, hirurogei bat zentimetroko adar-makila bat daramate, lau adar dituena eta punta bakoitzean madari bat sartuta duena. Dantzari hauek Dantza Luzea zuzentzeko ardura dute eta postu honetan egotea ohoretzat hartu da beti. Esan bezala, dantzariak erloju-orratzen kontrako noranzkoan mugitzen dira beti, hau da, lehen dantzariak adarra darama eskuineko eskuan eta bere lagunarekin ezkerrarekin elkartzen da zapi baten bidez.
Dantzak lau zati koreografiko ditu. Lehenengoa sokaren desplazamendu zirkularra edo sigi-sagan da. Dantza honen urratsa bakarra da (eskuineko edo ezkerreko oinarekin hasita) eta Sagasetak «Iantza-luze-urratsa» deitzen dio. Zati hau musikariek nahi adina aldiz dantzatzen da, dagozkion esaldi musikalak errepikatuz. Guilcherrek adierazten duen bezala, zati ha...leer más
Dantzak lau zati koreografiko ditu. Lehenengoa sokaren desplazamendu zirkularra edo sigi-sagan da. Dantza honen urratsa bakarra da (eskuineko edo ezkerreko oinarekin hasita) eta Sagasetak «Iantza-luze-urratsa» deitzen dio. Zati hau musikariek nahi adina aldiz dantzatzen da, dagozkion esaldi musikalak errepikatuz. Guilcherrek adierazten duen bezala, zati hau «déplacement à travers l'agglomération [herrian zehar ibili]» egiteko erabiltzen zen (Guilcher, 1984, 60).
Bigarren zatia (Kontrapasak deitua Luzaiden) dei baten ondoren hasten da. Sagasetaren arabera (Sagaseta, 1977, 119), zati horri zegokion doinua Fauxtin Bentaberrik bakarrik jotzen zuen. Lasaiago dantzatzen den koreografia da, bolant dantzaren eskema eta urratsak jarraitzen dituena (kontrapasak+gibelka, kontrapasak+antrexatak) (Sagaseta, 1977, 123).
Beste dei bat egin ondoren, hirugarren zatia hasten da, hasierako urratsa berreskuratzen delarik. Orduan hiru zubi egiten dira, lehenengoa bikoteak eta azkenak txandaka egiten dituztenak. Dantzariak nahi duten lekura iritsi direnean edo musikariek nahi dutenean, soka gelditu egiten da eta muturretako dantzariek bakarrik dantzatzen dute laugarren koreografia, Luzaiden batzuek Antrexatak deitzen dutena (Sagaseta, 2011, 344).
Dantza luzea amaitzean, udaredun adarren eramaileek madariak ikuslegoari bota egiten dizkiote. Dantzaldiaren espaziotik, pilotalekutik ateratzeko, dantza hasierako urratsa erabiltzen da.
Kontra dantzak bezala, Dantza Luzea ez da Luzaiden bolanteen jantziarekin dantzatzen, baina hori ez da beti horrela izan.
Azalpen historikoa:
Luzaiden gaur egun bolanteen egunean bakarrik dantzatzen den arren, duela urte batzuk inauterietan edo edozein festatan dantzatzen zen eta, batez ere, herriko jaietako gaueroko dantzaldia amaitzeko dantzatzen zen.
Lehen eta azken postuei emandako garrantzia Luzaiden ere izan du. Horrela, beste garai batzuetan denek izan nahi zuten soka irekitzeko edo ixteko postuetan dantzatzeko ohorea, eta horregatik, jai nagusietan auzoetako ordezkariek zenbait arau ezarri behar izan zituzten hori lortzeko:
(...) besta egun goizean, Meza Nagusiaren ondoren, gainekoletarrek tiratzen zuten Ddantza-luzia. Egun bereko arratsaldean karrikatarren txanda izaten zen. Bigarren egunean goizetik azoletarrek tiratzen zuten eta arratsaldean gaindolarrek. Hirugarren eguna ondarrolarrendako gordetzen zuten, ofizialki, beste herri batekoak izatea aski ez dela, beste estatu batekoak izanik ere (Sagaseta, 2011, 337).
Guilcherrek bere ikerketa egiten zuenean, Dantza Luzek indarrean zirauen Nafarroa Behereko hegoaldean, «Baigorritik Donaixti-Ibarrera eta Valcarlos-Luzaidetik Behorlegira» (Guilcher, 1984, 52). Nafarroa Beherean aurkitu zituen bertsioen artean, Luzaiden eta Arnegin dantzatutakoak ziren koreografikoki aberatsenak, komentatutako lau zatiak zituztenak; Garazin, berriz, hiru ziren, baina beti biri buruz hitz egingo du: kaleetan zehar ibiltzeko egindako zatia eta «lekuan», edozein arrazoirengatik aukeratutako lekuan, egiten dena.
Guilcherrek salbuespen gisa tratatzen ditu Luzaide eta Arnegi. Lehenengo mugimendurako, herritik mugitzeko egiten dena, dio:
Nous avons observé à Arnéguy eta Valcarlos un pas très légèrement différent, au style bien caractérisé… [Arnegi eta Luzaiden ikusi dugu urrats bat, estilo ongi bereizia duena...] (Guilcher, 1984, 61)
Bigarren mugimenduarentzat:
À Valcarlos le même passage mélodique s'exécute non au contrepas, mais avec les mouvements plus diverses de la danse des volants [Luzaiden pasarte melodiko bera ez da kontrapasean egiten, baizik eta bolant dantzaren mugimendu ezberdinagoekin] (Guilcher, 1984, 62)
Koreografia honen ondoren, beti ere Guilcherren arabera, «dantza luzeko urratsarekin» (Sagasetak deitzen dion bezala) hiru zubiak egiten dira, eta azken mugimendua, «tokian eta tenpo azkar batean egindako antxixaten segida etengabea» (Guilcher, 1984, 63).
Janzkerari dagokionez, gaur egun Dantza luzea ez da bolanteen jantziarekin dantzatzen. Zentzu honetan, bolanteen eginkizunekin zerikusirik ez duten dantzekin batzen dira, kontra dantzak kasu. Dantza Luzea festa giroetan dantzatzen zen dantza soziala da. Sagasetak (2011) argitaratzen dituen XX. mende hasierako argazkiek "kaleko" jantziz jantzitako pertsonez osatutako Dantza Luze bat erakusten dute, herriko jaien testuinguruan. Hala ere, 1954 eta 1965ekoetan bolanteak bakarrik ikusten dira dantzan, eta hori arraroa da dantza sozial mistoa den honetan. Agian, «bolant eguna» edo «bolanteen festa» deiturikoan sartzearekin zerikusia izango du, Francoren diktadurak debekatutako inauteriak ordezkatzera zetorrela baitirudi. 1959an oraindik ikusten ditugu bolanteak bolanteen jantziarekin dantzatzen. Baina 1970eko hamarkadatik aurrera, jantzi horrekin dantza egiteari utzi eta bolanteen jantziarekin dantzatzen da, baina blusoi beltz batez estalita. Azken urteetan, dantzatzeko erabiltzen den jantzia mutilen eta nesken baserritar jantzia da (blusoi beltzarekin mutilen kasuan).
Musika eta musikariak:
Fanfarrea; txaranga; txirula
Dantza Luzearen melodia hainbat esaldik osatzen dute koreografiarekin lotura dutenak. Sagasetak zortzi bereizten ditu: A eta A-bis (lehengo esaldi koreografikoendako); B (buruak eta buztanak bere buruari buelta bat emateko eta hurrengo esaldiarekiko lotura gisa); C eta C-bis (kontrapasak egiteko); D (B-k duen funtzio berarekin); E (lehenbiziko esaldi koreografikoa errepikatzen da); eta F (buruak eta buztanak elkarren aurrez aurre dantzatzeko).
Esan bezala, dantza A eta A-bis-ekin hasten da, horietako batekin, alegia:
Dantza bi melodia horietako batekin hasten da, melodia bera nahi adina errepikatuz, dantzariek ibilbidea egiten duten bitartean. Tarteka, ibilbidea oso luzea denean, hartu den airea zenbait aldiz errepikatu ondoren, daitekeena da inolako gelidaldirik gabe bestera pasatzea eta bera ere behar adinbat errepikatzea. Gaur egun A bis entzunagoa da eta badu bere letra: Agur Estebe edo Agur, Bettiri (...) Dantzariak toki egokira iristen direnean edo musikariak erabakitzen duenean, batere gelditu gabe, B deiara pasatzen da (...) Une honetan dantzari guztiak gelditu egiten dira eta sokaren bi muturretakoek Inguru eta jauzi egiten dute (Sagaseta, 2011, 338)
C zatiari dagokionez Sagasetak dio:
C eta C bis, bada, dantza-zati beraren txandakako bi aire dira (...) Gaur egun C bis jotzen da beti, baina lehen batzuetan C eta besteetan C bis jotzen omen zen (Sagaseta, 2011, 339)
C zatiaren desagerpenari buruz, Sagasetak S. Harrugueten 1930. urte inguruko Dantza luzia edo Dantza khordaren partitura bat aipatzen du non, ohar batean esaten duen «C pasartea ez dela gehiago jotzen ‘ne s’execute plus’» (Sagaseta, 2011, 340).
