Larrain Dantza ingurutxoa eta jota oinarri hartuta eraikitako dantza suite bat da. Ordulariaren orratzen kontrako noranzkoan mugitzen den zirkulu ireki handi bat osatzen duten bikoteetan dantzatzen da. Lizarran du jatorria, baina litekeena da iraganean hedadura handiagoa ezagutu zuen dantza bat izatea. Gaur egun, euskal geografia osoan zehar dantzatzen da.
Larrain Dantza dantza-suite bat da. Dantzek izen ezberdinak jasotzen dituzte, eta bata bestearen atzetik dantzatzen dira, dantza bakarra balitz bezala. Dantzek izen hauek dituzte:
Kalejira
Katea
Fandangoa
Bals
Jota zaharra
...irakurri gehiago
Bolerak
Kalejira edo «Corrida final»
Lizarrako testuinguruan, haietako bat bakarrik dantzatzen da besteetatik bereizita: Jota Zaharra. Hau abuztuko festetako lehendabiziko egunean gertatzen da.
Beste adierazpen koreografiko herrikoiak bezala, Larrain-dantzak galera eta berreskuratzearen historia du. Ez dakigu zehatz-mehatz zertan zetzan 1903. urtea baino lehenagoko Larrain-dantza. Urte hartan aurkeztutakoaren konposizioa, garai hartan dantzak egiten ziren tokietan (larrainetan, alegia) modan egon zitezkeen dantzen estilizazioa izan daiteke.
Larrain-dantzaren egungo bertsioaren jatorria Alfontso XIII.ak Lizarrara egindako bisitaren karietara prestaturiko da...irakurri gehiago
Larrain-dantzaren egungo bertsioaren jatorria Alfontso XIII.ak Lizarrara egindako bisitaren karietara prestaturiko dantzan dago. 1903ko abuztuaren 30a zen, ilunabarra:
Después de los fuegos tuvo lugar el llamado baile de las eras [Suaren ondoren, larrainen dantza delakoa gertatu zen]
Las diferentes partes, cadena, preparación, fandango, boleras, y corrida fueron muy aplaudidos [Zati ezberdinak, katea, prestaketa, fandangoa, bolerak eta «corrida» oso txalotuak izan ziren (DN, 1903/08/31, 3. or.)
Kazetaritza-ezaupidea argitaratu aurretik, Lizarrako inprimategi batek orri solte bat argitaratu zuen, zeinean dantzaren berri ematen zen, segur aski kazetariak geroago erabiliko zuena:
El antiguo baile de la gaita, escrito en música por primera vez por DON JULIÁN ROMANO, gaitero que fué de Estella, y conservado por su hijo y sucesor D. Demetrio Romano, que ha dirigido su ensayo con motivo de la venida de S.M. y AA. RR. á Estella en el mes de Agosto de 1903, para el obsequio que, con carácter particular, se proponen tributar varios jóvenes estelleses á sus Augustos huéspedes, bailándolo á su presencia [Gaitaren dantza zaharra, JULIÁN ROMANO JAUNAk, Lizarrakoa izan zen gaitariak, lehen aldiz musikan idatzi zuena eta bere seme eta ondorengo Demetrio Romano jaunak kontserbatua, zeinak bere entsegua zuzendu baitu B.M. eta E.Ga. 1903ko abuztuan Lizarrara etorreraren kariaz, bere aurrean dantzatuz Lizarrako hainbat gaztek egin nahi dioten opari gisa] (Hermoso de Mendoza, 2011).
Gau hartan dantza egin zuten bikoteek erregearen 250 pezetako "dohaintza" jaso zuten (DN, 1903/09/1, 2. or.).
Argi dago Julián Romano dela "gaitaren dantza" partituretara pasatu zuena, eta bere seme Demetrio izan zela, Modesto Iribasen laguntzarekin (Doñabeitia, 2017, 17), orain "larrain dantza" deitzen zaion dantza hori berreskuratzen duena. Baina dantzaren jatorriari buruzko azalpen horren ondoren, orri inprimatuak Lizarrako Larrain Dantza izango denaren lehen deskribapena dakar:
Hainbat atal ditu, bakoitza bere musikarekin.
1. atala — Cadena — Gizonak dantzara gonbidatzen du aukeratzen duen emakumea, punta batetik eusten dion zapia eskainiz, punta hori zintzilikatzen utziz; emakumeak onartzen badu, beste muturra hartzen du horren seinale, eta bikotea osatuta geratzen da; aldi berean eta modu berean osatzen dira gainerakoak.
Zapi guztiak lerroan edo katean hartuta, dantzalekua dantzan zeharkatzen dute, zirkulua deskribatuz; eta gaitak nota geldoak jotzen duelarik, lehen bikoteak bere zapia altxatzen du eta besteak bere azpitik pasatzen dira; gero alderantziz egiten da, azken bikoteak goian eusten dionaren azpitik.
Dantza honen bigarren zatia aire ezberdin batean errepikapen da (gaitarako jatorrenetarikoa dena) zapiaren azpitik pasa gabe.
2. — Jota — Erabiltzen ari da; laburtzeko asmotan, ezabatu egiten da.
3. — Fandangoa — Bi zati ditu: lehenengoa jota moduko bat da, oso mugitua. Bikoteek dantzatzen duten bitartean tokiz aldatzen dira, arkua osatzen dutelarik; bigarrena koplari dagokiona, figura berezia eta oso delikatua da: emakumeak besoa bere kidearen sorbaldan pausatzen du, eta besterik gabe dantza amaitzen da.
4. — Bolerak — Lehenengo notak dantzariak prestatzekoak dira, bikoteak bi ilara paralelotan eratzen direlarik, bata gizonezkoena eta bestea emakumezkoena. Lehen konpas hau itxoitekoa zenez, eta bikoteak buelta azkar bat ematera mugatzen direnez, ohikoa zen "gaiteroarentzat" esatea.
5. — Corrida — Gizonak eskuineko besoarekin emakumearen gerria hartzen du, eta honek eskua haren sorbaldan jartzen du, eta beste eskuak lotuta, korrika doaz. Dantza herrikoian, atal hau oso animatua zen, ez bakarrik bere berezko bizitasunagatik, baita bikoteen barre eta harridurengatik ere, eta ikusleek bidea ireki behar zuten bikoteekin talka ez egiteko. Azkenean, azkartasunagatik jarraitu ezin duten konpasak bizkortu egiten dira, eta amaiera markatzen dute.
Espainiako erregeen aurreko emanaldiaren ondoren, Larrain-dantzak beste gainbehera bat ezagutu du. 1905erako ez da dantzatzen, Diario de Navarra egunkarian salatzen den bezala:
En la misma plaza [de los Fueros] ha habido baile al son de la gaita todas las noches de nueve á once. Y a propósito de bailes ¿por qué no se hace algo por restaurar los antiguos bailes de Estella? Aquel trenzado y cadeneta cuyos airosos movimientos recuerdan al aurresku ¿no son preferibles a estos achulapados e indecorosos bailes que ahora se usan? Cuando el Rey vino a visitamos le agradaron mucho nuestras danzas castizas, tradicionales, pero han desaparecido tan por completo, que es necesario enseñárselas a la actual juventud y para eso el Ayuntamiento debería establecer como un número de fiestas un concurso de parejas bailadoras con premios para los que más se lucieran [(Foruen) plazan bertan, gaitarekin dantza izan da gauero, bederatzietatik hamaika arte . Eta dantzei dagokienez, zergatik ez da zerbait egiten Lizarrako antzinako dantzak zaharberritzeko? Txirikorda eta kadeneta hura, zeinaren mugimendu airosoek aurreskua gogorarazten baitute, ez al dira gaur egun erabiltzen diren dantza ziztrin eta doilor hauek baino hobeak? Erregea bisitan etorri zenean, asko gustatu zitzaizkion gure dantza jatorrak, tradizionalak, baina hain desagertu dira, non beharrezkoa den egungo gazteei erakustea eta, horretarako, Udalak bikote dantzarien lehiaketa bat martxan jarri beharko luke, hobekien egiten dutenentzat sariak izango zituena] (DN, 1905/08/10, 1. or.)
Egunkari horren korrespontsalak tradizioaren bizitasunari buruzko ezagutza noraino iristen zen, ez dakigu. Hurrengo errekuperaziorako 1933ra arte itxoin behar da. Urte horren hilbeltzean, Larrainaren Aldeko Dantza Batzordea sortu zen (Doñabeitia, 2017, 20), Lizarrako elementu nazionalistekin (Fortunato Agirre, Peio Irujo Ollo) eta Elizagatar gaiteroen familiarekin (Moisés, Fermín eta Edilberto anaiak). Berreskuratze prozesuak 1903ko ekitaldian parte hartu zutenen laguntza izango du. Sustatzaileen atxikipen politikoak dantza ere markatuko du. Horrela, 1936ko kolpe militarretik bizirik atera zirenek
recuerdan que cuando por primera vez lo bailaron en la plaza de los Fueros, el Nuevo Casino Español, centro de la burguesía estellesa más anti-vasca, cerró sus balcones porque les pareció un baile políticamente inaceptable por su vinculación al nacionalismo vasco [Gogora ekarri dutenez, lehen aldiz Foruen plazan dantzatu zutenean, Espainiako Kasino Berriak, Lizarrako burgesiaren erdigunerik anti-euskaldunenak, balkoiak itxi zituen, euskal nazionalismoarekin zuen loturagatik politikoki dantza onartezina iruditu zitzaielako ] (Hermoso de Mendoza, 2011).
Hori dela eta, 1936ko kolpe militarraren ondoren euskal nazionalismoaren aurka egindako errepresioak Larrain Dantzaren berreskurapena geldiarazten du. Kolpistek euskal nazionalismoarekin lotzen dute, eta dantzariak, euren jantziak Komandantzia militarrean entregatzera behartzen dituzte (Doñabeitia, 2017).
Gerraren ondoren, Larrain Dantzak presentzia irregularra du. Espainiako Falangearen Sección Femeninak noizean behin dantzatzen du (Doñabeitia, 2017, 31). Lizarrako Udalak ere talde informal bat antolatu zuen, Falangekoa desagertzen zen bitartean, indarra hartzen joan zena. Azkenik, 1947an, Lizarrako Udalak Larrain Dantzaren Udal Taldea sortu zuen, "Larrain Dantza hori iraunarazteko" (Doñabeitia, 2017, 33). Talde hau 1949an desegin zen. Lizarrako korporazioak, ordea, ez zuen etsi Udal Taldearen helburuak bere gain hartuko zituen talderik egon arte. Francisco Beruete izan zen dantza talde berri bat sortu zuena, Udal Taldeko dantzari ohiak eta Elizaga gaiteroa lagun izan zituela (Doñabeitia, 2017, 38). Honek, ordutik aurrera, Larrain-dantzaren iraupena bermatu zuen.
Koreografia mailan, Larrain-dantzak ere bilakaera izan du denbon zehar. 1903an, Larrain Dantza eraiki zen ingurutxoaren egituraren gainean, Julian Romanok jasotako eta Demetrio Romanok eta Modesto Iribasek (Ibai-Ega.com) erakutsitako beste dantza batzuk gehituz. Ikusi dugu 1903ko saioan bost zirela deskribatutako dantzak: Cadena, Jota, Fandango, Boleras eta Corrida. Horietatik, Jota ez zen dantzatzera iritsi, "erabileran" zegoelako. Hortik ondoriozta dezakegu gainerakoak ez zeudela, edo ez zeudela neurri berean. Aita Olazaranek (1929) jada "zazpi" aipatuko ditu: lehena izenik gabe ("1") eta bigarrena ere bai, "2" ("oso arin, hiru bider zortzi"); hirugarrena "jota zahar barregarri bat" da, laugarrena bals bat da, bosgarrena "fandango andaluziar bat" da, seigarrena "bolerak" dira eta zazpigarrena "kalejira antzeko bat, sei bider zortziko jauzikaria". F. Berueteren zuzendaritzapean, Larrain Dantzak bere behin betiko bertsioa ezagutuko du, eszenatokira egokitzearen emaitza dena eta 1954ko auroroaren omenaldiaren egunean ikus dezakeguna: Correcalle, Cadena, Fandango, Vals, Jota Vieja, Boleras eta Corrido final (Taller de Danza Popular de Tierra Estella, 2021).
Dantzen barne koreografia ere estandarizatuz joan zen. 1933an, Hilario Olazaran Berreskuratze Batzordera joan zen dantzariek koreografia bateratu zezaten: oin berberekin hasteko, norabide berean biratzeko, etab. Hori ez zen 1950era arte gertatu (Doñabeitia, 2017, 21).
Larrain-dantza, esan bezala, Euskal Herri osora zabaldu zen, Nafarroako herri nagusietako jaietan ohiko dantza izan zen eta "tradizional" maila hartu zuen. 1943an Iruñeko Oberena taldeak ikasi zuen, eta 1951rako Iruñeko Udaleko Dantza Taldeak (Taller de Danza popular de Tierra Estella, 2021). Ordurako dantza herrikoia zen hiriburuan.
Hala ere, dantzatzen ziren bertsioak desberdinak ziren erabilitako informazio iturriaren arabera, baita Lizarrako tradizioaren testuinguruan ikasteko unearen arabera ere. 1978an, Euskal Dantzarien Biltzarrak lehenengo Dantzari Eguna antolatu zuen mugaren hegoaldean, Iruñean, Franco hil ondoren. Larrain Dantzak amaiera emango dio Iruñeko zezen-plazan ospatutako Jaialdiari, eta dantza talde guztiek emaladiaren hondarrean dantzatuko dute. Helburu hori lortzeko, entseguak egin ziren parte hartu zuten talde guztiekin, eta Dantzari Egunaren bertsio dantzatua urte horretan Lizarran dantzatzen zena da. Federazioak dantza nazional izaera ematea erabaki zuen eta, horrela, Euskal Herriko geografia osora zabaltzen hasi zen.
Libre
Larrain Dantza "kaleko arroparekin" dantzatzen da. Dantzatzen den garai ohikoena herriko jaiak direnez, jaietako jantzia da ohikoena. Jaietako jantzia zuria den lekuetan, hau erabiliko da.
Bestalde, Lizarrako dantza taldeek hainbat janzkera erabili dituzte denborarekin. 1903ko lehen argazkian janzkera berezirik ikusten ez bada ere, aipagarriak dira festetako janzkeraren ezaugarri batzuk, hala nola, gizonek lepoan daramatzaten zapi handiak. Hala ere, 1933an Larrain D...irakurri gehiago
Bestalde, Lizarrako dantza taldeek hainbat janzkera erabili dituzte denborarekin. 1903ko lehen argazkian janzkera berezirik ikusten ez bada ere, aipagarriak dira festetako janzkeraren ezaugarri batzuk, hala nola, gizonek lepoan daramatzaten zapi handiak. Hala ere, 1933an Larrain Dantza berreskuratu zuen taldean nolabaiteko uniformetasuna antzeman zen, gizonezkoetan erabatekoa dena: alkandora eta galtza zuriak, gerriko eta zapi gorriak eta espartin zuri txirikordatuak. Nesketan, uniformetasuna estiloarena da, ez koloretakoa: gonak orkatilen gainetik eta beste kolore bateko banda batez apainduta beheko ertzean, alkandora zuria eta zapia gonaren bandaren kolorekoa:
Modesta Salsamendi, danzari de aquella época, recuerda que llevaban faldas de color rojo o azul con una franja blanca y pañuelo de tres puntas a juego con la falda. A esto hay que añadir una blusa y medias, ambas en color blanco. Todos los danzaris calzaban alpargatas blancas con cintas rojas, exceptuando las chicas que llevaban falda azul, que su calzado tenía cintas del mismo color [Modesta Salsamendik, garai hartako dantzariak, gona gorri edo urdinak zeramatzatela gogoratzen du, banda zuri batekin eta hiru puntako zapiarekin. Horri blusa eta galtzerdiak gehitu behar zaizkio, biak zuri kolorekoak. Dantzari guztiek zinta gorridun espartin zuriak janzten zituzten, gona urdina zeramaten neskek izan ezik, euren oinetakoek kolore bereko zintak baitzituzten] (Doñabeitia, 2017, 99).
Hermoso de Mendozak (2011) gona "gorri edo berdeez" hitz egingo du.
Hortik aurrera, nesken jantzia izango da eraldaketak jasango dituena. Lizarrako dantza taldeen testuinguruan emakumezkoen janzkeraren jarraipena egiteko, ikus Doñabeitia (2017)
Gorago aipatu bezala, ahozko tradiziotik idatzizko tradiziora bitarteko lehen transkripzioak Demetrio Romanok eginak dira, bere aita Julian Romano gaita-jotzaile ezagunarengadik jasoak. Geroago, 1928an, Iruñeko Udalaren erabakiz egindako Lore-Jokoak eta Lehiaketa zirela eta, 250 pezetako sari bat eratu zen musika lehiaketarako:
Colección de piezas bailables para chistu y gaita, que armonicen con los bailes llamados de la era, inguruchu, etc. [Txistu eta gaitarako pieza dantzagarrien bilduma, Larrain Dantza, ingurutxu eta abarrekin bat egiten dutenak]. (RIEV, 1928)
Elizaga gaiteroak lehiaketara aurkeztu ziren Larrain Dantzaren partiturarekin eta sarituak izan ziren. Hurrengo urtean, 1929an, Aita Hilario Olazaranek pianorako partiturara eraman zuen. Elizaga anaiak izango dira Romanotarren ondorengoak eta 1947tik aurrera, Monterotarrak eta Perez de Lazarragatarrak izan ziren Lizarrako Udalak kontratatu zituenak.
Larrain Dantzaren musikari dagokionez, Iruñeko gaiteroek (1976) urte horretarako hiru bertsio ezartzen dituzte: Elizagak 1928ko lehiaketara aurkeztutakoa, Julian Romanoren bertsio galdua eta Larraitza taldeak interpretatzen duena. Baina zehazten dute Romanoren bertsio galdu hori dela, ziurrenik, Olazaranek bere argitalpenean jasotzen duena, berak esaten baitu:
para esta publicación me he servido de dos versiones, que concuerdan casi en absoluto y se completan mutuamente. La que me prestó generosamente la señora viuda de Julián Romano, y la que los hermanos Elizaga presentaron al concurso de música popular navarra y que fue premiada por el Ayuntamiento de Pamplona, en 1927.
Son melodías de gaita, que sin cambiar una nota, salvo las pequeñas adiciones que a modo de ritmo de tambor pongo antes de cada número… [Argitalpen honetarako bi bertsio erabili ditut, ia erabat bat datozenak eta elkar osatzen dutenak. Julian Romanoren alargunak eskuzabaltasunez eskaini zidana, eta Elizaga anaiek Nafarroako musika herrikoiaren lehiaketara aurkeztu eta Iruñeko Udalak 1927an saritu zuena.
Gaita doinuak dira eta danbor erritmo moduan atal bakoitzaren aurretik jartzen ditudan gehikuntza txikiak izan ezik, nota bat ere aldatu gabe…] (Olazaran, 1929)
Olazaranek ondorio horretara daramaten beste bi zehaztapen egiten ditu:
4. atala bals bat da, eta bere modernotasun erlatiboa ezin da zalantzan jarri. Elizagatarren bertsioan ez da ageri; bai, ordea, J. Romanorenean (Olazaran, 1929)
[Azken dantzaren] argitaratzen dudan doinua J. Romanorena da; Elizagatarrek unibertsalki ezagunagoa den beste bat jartzen zuten (ibidem)
Iruñeko Gaiteroek ulertzen dute Elizaga eta Olazaran-Romanoren partiturek ez dutela "inolako kontraesanik" (Iruñeko Gaiteroak, 1976, 175) nahiz eta aldaketak izan, eta une horretan Lizarran dantzatzen den musikaren partitura, , argitaratzearen alde egiten dute, Elizagarena, alegia. Bertsio horretan, "Errepikapenen zati handi bat kendu da", dantzariek jada dantzatzen ez dituztenak.
Melodiak jotzeko abiadura ere aldatu egin da. Orain, antzina baino azkarrago jotzen dira (Gaiteros de Pamplona, 1976, 178). Honen zergatia, Iruñeko gaiteroen arabera (Ibidem), honetan datza:
los instrumentos modernos, nos referimos a las gaitas, son más ágiles y manejables que los antiguos. A pesar de esta relativa mejora del material sonoro a lo largo del desarrollo musical se presentan dificultades de ejecución. Nos imaginamos que antiguamente la ejecución sería por tanto menos viva. [Tresna modernoak, gaitei buruz ari gara, antzinakoak baino arinagoak eta erabilgarriagoak dira. Soinu-materiala zertxobait hobetu den arren, musika-garapenean zehar jotze zailtasunak agertzen dira. Imajinatzen dugu antzina ez zela hain bizia izango exekuzioa (Gaiteros de Pamplona, 1976, 178)
AURKEZPENA
MULTIMEDIA