BERAKO MAKIL DANTZAK

Makil dantzei buruz daukagun lehen albistea Jose Manterolak ematen digu 1880ko Berako Euskal Jaien berri ematen digunean (Manterola, 1880, 36). Zeharkako albiste hori zera dio:

A la salida del templo esperaban al Ayuntamiento veintitres mocetones del pueblo, uniformemente vestidos con el tradicional traje de los makil-dantzaris los cuales acompañaron á la Corporacion municipal…La mañana del 4 llegó á Bera la Comision de la Asociacion Euskara, que fué saludada en su alojamiento por los makil-dantzaris…[Elizaren irteeran herriko mutilak zeuden udalaren zain, makil-dantzarien jantzi tradizionalaz uniformeki jantzirik. Dantzariak udalbatzarekin batera joan ziren… Apirilaren 4an, goizean, Euskara Elkartearen Batzordea iritsi zen Berara, eta bere ostatuan makil-dantzariek agurtu zuten] (Manterola, 1880, 36).

Hurrengo mendearen hasieran musikologoek ematen dizkigute makil dantzei buruzko berriak. R.M. Azkuek «Makildantza» izeneko kanta bat (Azkue, 1922, 326) eta «Iru xito» (Idem, 317) izenekoa eraman zituen bere kantutegiaren «dantza kantatuen» sailera. Harrigarriagoa da Aita Donostiak jaso ez izana inongo albisterik Makil dantzen melodiei buruz nahiz eta 1914an dantzarako melodia bat jaso (Donostia, 1984, 2029).
Antonio Goiak «nolabaiteko ahanzturan» erori zirela erraten digu (Goya, 1990, 341). Agian horregatik ez zituen Donostiak jaso?
Julio Caro Baroja antropologoak dantzen berri eman zigun 1945ean argitaratu zuen artikuluan, baina zehazten zigun bere datuak 1939an berak jasotakoak zirela.
Antonio Goia izan da Makil dantzen ikertzailea eta sustatzaile nagusienetako bat edo nagusia. 1947an deskribatu eta transkribatu zituen Berako Makil dantzak Instituto Español de Musikologíak antolatu zuen lehiaketarako. Hala ere, Caro Barojak bi urte lehenagoko bere argitalpen batean (Caro, 1945, 119) Goiaren lana aipatzen du . Bi dantzek erakartzen dute Caro Barojaren interesa: 3. makil dantza (hiru xito edo axeri dantza) eta hamargarrena edo Zahagi dantza. Oso azaleko deskribapena egiten du baina datu batzuk ematen dizkigu:

La «makil dantza» de Vera de Bidasoa, que se baila el día de San Esteban, fiesta patronal, el 3 de agosto, después de la misa mayor, en la plaza del barrio de Vera primero y luego en la del barrio de Alzate… Suelen salir doce muchachos de quince a diez y ocho años… y antiguamente… los danzantes solían ser, también, de mayor edad. Delante de ellos marchan los «txistularis», y detrás, otros dos mozos con dos pellejos u odres inflados al hombro… Detrás de los de los pellejos, o al lado de la comitiva, va uno que transporta otros palos más largos, que no se usan, más que al final, en el décimo número… Después de entrar en la plaza, donde se celebra el baile, y de dar una o dos vueltas a ella al son de una marcha especial, se colocan los «txistularis» frente a los danzantes, y éstos, en las dos filas consabidas, cara a cara unos de otros, con los palos al hombro. Al comenzar cada número, siempre se toca un son especial, muy rápido, a cuyo compás dan una vuelta entera sobre sí mismos. Después comienzan los paloteos, lazadas y evoluciones varias [Berako «makil dantza», San Esteban zaindariaren egunean dantzatzen dena, abuztuaren 3an, meza nagusiaren ondotik, Bera auzoko plazan lehenik eta Alzate auzoko plazan gero… Hamabortz eta hemezortzi urte bitarteko hamabi mutil ateratzen ohi dira… eta antzina… dantzariak ere zaharragoak izaten ziren. Haien aurrean, «txistulariak» doaz, eta gibelean, beste bi mutil, bi larru edo zahagi puztuta sorbaldan dituztela. Zahagien gibelean, edo segizioaren alboan, makila luzeagoak daramatzan bat doa, amaieran baino erabiltzen ez direnak, hamargarren dantzan... Plazan sartu eta gero, non dantza egiten den, doinu berezi batez buelta bat edo bi eman ondoren, «txistulariak» dantzarien aitzinean jartzen dira eta hauek, aipatu bi lerroetan aurrez aurre, makilak sorbalden gainean dituzte. Dantza bakoitza hastean, beti jotzen da dei berezi bat, oso azkarra, eta bere konpasean bira oso bat ematen dute. Ondoren, makilak, loturak eta hainbat eboluzio hasten dira.(Caro, 1945, 116)
Antonio Goia Berako txistulariaren arabera, dantzak galtzekotan egon ziren, baina garaiz berreskuratu ziren:
Pasados unos años hubo cierto olvido de esas dantzas, pero pudieron, con dificultades, recuperarse al fin y hoy son bien conocidas y ejecutadas por los mozos del «Gure Txokoa» [Urte batzuk iragan ondoren, dantza horiek atzendu egin ziren, baina azkenean berreskuratu ahal izan ziren, eta gaur egun «Gure Txokoako» gazteek ongi ezagutzen eta egiten dituzte. (Goya, 1990, 341)

Erran dugun gisan, Antonio Goia izan da makil dantzen deskribatzaile nagusia. 1936 baino lehen Berako txistularia eta dantzariekin aritzen zen. Lehen aipatu lehiaketan saria jaso zuen Goiak (Gembero, 2011, 417). Dantzen deskribapena partiturei lotuta 1971ean argitaratu zen Dantzariak aldizkarian, eta lau urte geroago lan osoa. Lan honek 1964 urtea dakar burutako urte gisa, baina Arrarasek aipatzen du 1940. urtea data duen eskuizkribu bat (Arrarás, 1987, 83). 1987an Euskal Dantzarien Biltzarrak bertsio errebisatua eta marrazki eta argazki berriekin argitaratu zuen. Azkenik, 1990ean eta 1996an artikulu bera argitaratuko du, azken hau Txistulari aldizkarian Mikel Tabernak euskaratua.
1987an, Arrarasen lana argitaratzen da eta bertan Berako Makil dantzak ere agertzen dira, baina dantzen deskribapenak Goiaren lanetik hartuta daude.

Antonio Goiak aipatzen zuen «nolabaiteko ahanztura» hark bakan batzuen biziraupenari egiten zion erreferentzia (seguruenik, Julio Caro Barojak estudiatu zituenak). 1965ean hasi zen dantza beratarrak berreskuratzeko prozesua: Makil dantzak, Bordon dantza eta Aurreskua. Prozesu hau, Makil dantzei dagokienez, 1974an burutu zen.