Nafarroako Erriberako paloteadoak herri antzerkia eta dantza batzen diren adierazpen folklorikoak dira. Paloteado honen kasuan, testuingurua eszenatokitik haratago zabaltzen da, eta Paloteadoaren bezperan bertan egiten diren ospakizunak eta dantzak ere hartzen ditu barnean. Antzerki-emanaldiaz gain, arku, zinta, makila eta abarren dantzak aurki ditzakegu.
San Joanen Paloteadoa Tuterako Lourdes auzoan antzezten da. Antzezpen konplexua da, paloteado tradizionalen mugetatik haratago hedatzen dena, denboran zein espazioan. Ospakizun hau ostiralean hasten da bezperako kalejirarekin, San Joan Bataiatzailearen parrokiako plazan suziria bota ondoren. Handik errosko bat egiten duen familiaren etxera joaten dira; erroskoa jaso eta parrokiako plazara itzultzen dira parte hartzaileak. «Bezperako» dantzak (Sánchez, 2009, 70) ibilbide honetako une...irakurri gehiago
San Joanen Paloteadoa Tuterako Lourdes auzoan antzezten da. Antzezpen konplexua da, paloteado tradizionalen mugetatik haratago hedatzen dena, denboran zein espazioan. Ospakizun hau ostiralean hasten da bezperako kalejirarekin, San Joan Bataiatzailearen parrokiako plazan suziria bota ondoren. Handik errosko bat egiten duen familiaren etxera joaten dira; erroskoa jaso eta parrokiako plazara itzultzen dira parte hartzaileak. «Bezperako» dantzak (Sánchez, 2009, 70) ibilbide honetako une desberdinetan dantzatzen dira. Dantza hauek dira: Bezperako Kalejira, Vísperas viejas (Bezpera zaharrak) Kalejira, Jota del Paloteadoa (Paloteadoaren Jota), Baile del Rosco (Erroskoaren dantza) eta Saludo de Arcos (Arkuen agurra).
Hurrengo egunean, larunbatean, dantzariak San Joan eguneko mezaren ondoren (19: 00etan) prozesioa hastean agertzen dira. Santuaren irudiari harrera Banderaren dantzarekin (Tremolación de la Bandera) eta dantzariek egiten dituzten kortesiekin egiten zaio. Dantza hauen ondoren, segizioa Perrinche Parkerantz abiatzen da, non Paloteadoa antzezten den. Nafarroako Erriberako beste paloteadoen antzera, pertsonaien antzezpen bat da, non hainbat dantza dantzatzen diren: Banderaren Tremolazioa, Harrera Kortesiak, Vals, Zinta dantza sinplea, Kortesiak, Arku Bataila, Zinta dantza bikoitza eta Jota.
Tuterako dancea, elkarte antolatzaileak asmatu zuen gisan, igande goizeko 07: 00etan, abesten den aurorarekin amaitzen da.
Tuterarako Paloteado bat sortzeko ideia Anayak Dantza Taldean sortu zen 1978an. Lehen saiakera batean, Cortesko Paloteadoa dantzatu zen. Anayak taldea 1980an desegin zen, eta Paloteadoa taldeko kide batzuen eskuetan geratu zen. Hauek, 1982an, San Juan Bataiatzailearen Dantza Taldea izena hartu zuten eta musika eta koreografia berriekin paloteado berria eratu zuten (Sánchez, 2009, 31). Ondoren, Dantza Taldea San Juan Bataiatzailearen Dance eta Paloteadoaren Lagunen Kultur Elkarte gis...irakurri gehiago
Tuterarako Paloteado bat sortzeko ideia Anayak Dantza Taldean sortu zen 1978an. Lehen saiakera batean, Cortesko Paloteadoa dantzatu zen. Anayak taldea 1980an desegin zen, eta Paloteadoa taldeko kide batzuen eskuetan geratu zen. Hauek, 1982an, San Juan Bataiatzailearen Dantza Taldea izena hartu zuten eta musika eta koreografia berriekin paloteado berria eratu zuten (Sánchez, 2009, 31). Ondoren, Dantza Taldea San Juan Bataiatzailearen Dance eta Paloteadoaren Lagunen Kultur Elkarte gisa erregistratuko da.
Paloteado berria sortzeko, paloteadoen eskema tradizionala jarraitu zen, alderdi guztietan: jantziak, dantzak, musikak, antzezpenak, etab. (Idem, 33). Paloteado tradizionalen alderdi erlijiosoarekin ere harremana nahita mantendu egin zen. Tuterako Lourdes auzoan egitea erabaki zen eta auzoko parrokietako santu batekin lotuko zen: San Joan Bataiatzailearekin.
Sortu zenetik berrogei urte pasatxo igaro direnean, bilakaera etengabea izan da San Joan Bataiatzailearen Paloteadoan. Ordutegiak eta antzezten den lekua aldatu dira; pertsonaia berriak gehitu dira; dantzarien eta pertsonaien janzkera aldatu da; dantza berriak sartu dira; bertsoen eduki erlijiosoa murriztu egin da... (Idem, 36). Azken finean, San Joanen paloteadoa bizia da.
Emakumea pixkanaka sartu da Dance-n. 1986an Bezperak Paloteadoan sartzeak lehen dantza mistoaren sorrera ekarri zuen: Vísperas viejas (Bezpera zaharrak). 1994an beste kalejira bat sortu zen bezperetarako, eta mistoa da hori ere: Pasacalle de Vísperas (Bezpera kalejira). Azkenik, 1998an, beste dantza misto bat gehitu zitzaion Paloteadoari: Arkuen Agurra. Guztiek San Joan bezperan dantzatzen direlako izendatzaile komuna dute. 2010-etik Paloteadoaren dantza guztiak mistoak dira bat izan ezik: Erroskoaren dantza (Baile del Rosco).
Bezperako dantzetan: 11 neska eta zortzi mutil. Paloteadoan: 8 makil dantzari
Bezperako jantziak
Mutilak: alkandora zuria petxera apainduarekin, pana beltzezko txalekoa, pana marroizko galtza motzak belaun azpiraino, irekita amaieran, botoiekin eta bi borla marroirekin. More koloreko gerriko zabala; zetazko zorongo koloreduna buruan eta zetazko zapi handi bat lepoan. Galtzerdi beltzak eta bere gainean txapin zuriak. Oinetan «aragoiar» estiloko espartinak (Sanchez, 2009...irakurri gehiago
Mutilak: alkandora zuria petxera apainduarekin, pana beltzezko txalekoa, pana marroizko galtza motzak belaun azpiraino, irekita amaieran, botoiekin eta bi borla marroirekin. More koloreko gerriko zabala; zetazko zorongo koloreduna buruan eta zetazko zapi handi bat lepoan. Galtzerdi beltzak eta bere gainean txapin zuriak. Oinetan «aragoiar» estiloko espartinak (Sanchez, 2009, 62)
Neskak: blusa zuria ala beltza bularrean, lepoan, mahuketan eta ukabiletan apaindua. Gona luze edozein koloretakoa eta bere gainean mantal beltza poltsikoarekin. Azpitik, saia zuria; galtzerdi eta zapata beltzak. Lepoan zetazko zapi handia kolore anitzekoa. Gerritik zintzilik zapi handi bat daramate, kolore bakarrekoa.
Gala-jantziak
Mutilak: mahuka luzeko alkandora zuria, bular apainduarekin eta botoi zuri eta urreztatuekin. Txaleko urdina aurreko aldetik eta krema kolorekoa gibelean. Aurrealdeko ertzak urre-koloreko galoizko bi zerrendaz eta urre-koloreko botoiez apainduta daude. Galtza motzak belaun azpiraino, zeru urdinekoak (txalekoekin bat), galoi eta kriskitin urreztatuez apainduak horiek ere. Gainean faldellin (gonatxo) bat, krema kolorekoa txalekoaren atzealdearekin bat etorriz, galoiz eta kaskabiloz apaindua beheko ertzean ere. Gerrian, artilezko gerrikoa, urdin ilun edo more kolorekoa. Buruan tonu urdin eta zuriko zorongo bat eta bularrean more koloreko zapi triangeluar handi bat gurutzatuta. Galtzerdi zuri kalatuak eta «aragoiar» estiloko espartin zuriak.
Mayorala (Artzainburua): jantzi desberdinak ditu egunaren arabera. Bi kasuetan makil dantzariak bezala janzten da. Bere rolaren ikur gisa, bularrean zapi gurutzatuak duen tokia banda more batek hartzen du. Baina elementu nagusia aginte-makila da, zintaz apaindua goialdean. Zinta horiek erakundeek edo partikularrek eman dituzte.
Rabadana (Artzaina): panazko galtza marroiak. Alkandora zuria bular apainduarekin. Larruzko zamarra. Txapinak edo galtzerdiak eta hagunezko abarkak. Buruan txapela darama eta gerrian gerriko beltz bat. Eskuan, artzain makila eta, sorbaldan, alforjak.
Diablo (Deabrua): beltzez jantzita dago eta kanpotik beltza eta barrutik gorria den kapa darama. Oinaldean, kaskabiloekin errematatutako babutxak ditu. Burua buru-beroki beltz batek estaltzen du, bere goialdean adar gorri batzuk dituena . Eskuan sarde beltz bat darama.
Ángel (Aingerua): tunika zuria janzten du eta bere atzean kotoizko hegalak daramatza. Buruan diadema bat eta oinetan sandaliak janzten ditu. Esku batean, egurrezko ezpata bat eta bestean Tuterako banderatxo bat.
Taranbana: bi koloreko alkandora (eskuineko aldea, berdea, mahuka horiarekin; ezkerreko aldea horia mahuka berdearekin), galtzak bezala (ezkerreko aldea urdin iluna, eskuineko aldea gorria). Galtzek kaskabiloak daramatzate behealdean. Buruan, aurretik urdin argia den kaputxa darama, eta atzetik arrosa kolorekoa. Kolore bakoitzeko galtzerdi bat eta urre koloreko mokasinak janzten ditu. Eskuak kolore ezberdineko eskularruez estalita daude. Katxiporra bat darama.
Alcalde (Alkatea): txake-jantzi beltza kopa altuko txanoarekin. Alkandora zuria. Alkatearen aginte-makila eskuan eta Tuterako udalaren zinegotzi-ikurraren kopia lepotik zintzilik.
La Pepa: blusa eta gona beltza orkatiletaraino. Mantal beltza. Zaia eta galtzerdi zuriak. Zapata beltzak. Sorbalden gainean zetazko zapi handi bat darama edo, bestela, tokilla bat. Belarritakoekin eta paparreko lepokoarekin apaintzen da.
Bilakaera:
San Joango Paloteadoa bezperara (1986tik) zabaltzeak antzezpenaren bi egunetarako janzkera ezberdinak egitera eraman zuen. Horrek bezperarako jantzi berriak ekarri zuen («bezperako jantziak») (Sanchez, 2009, 61), eta ordura arte erabilitakoak San Joan egunean eramango dira («gala-jantziak»).
Nesken bezperako janzkera aldatu egin da denborarekin. Hasiera batean arropa iluna bazen, batez ere beltza, denborarekin blusa zuri eta gona koloretsuetara aldatu da; mandarra beltza mantendu da.
Bezperako jantzia Mañé eta Flaquerren Tuterako tipoen deskribapen batean oinarritzen da.
Paloteadoaren doinuen egiletza askotarikoa da. Hasiera batean Cortesko paloteadoaren doinuak erabili baziren ere, hauek laster ordezkatu ziren bertako musikarien sorkuntzekin edo gaita errepertorio zaharragoen musikekin. Ekoizle nagusiak Javier Pérez de Obanos (Vísperas viejas, Pasacalles de Vísperas, Saludo de Arcos – Pedro Pérez Ostizekin batera – Eta Marcha de los Alabarderos) eta Mariano Hernández Magaña (Marcha procesional de espadas, Vals, Trenzado simple, Cortesías, Batalla de Arcos, Trenzado doble y Jota) dira. Hernándezen sorkuntza guztiak Tuterako Gaiteroek gaitarako moldatu zituzten. Erroskoaren Dantza Iruñeko Gaiteroek emandako Julian Romanoren errepertorioko melodia batekin dantzatzen da.
AURKEZPENA
MULTIMEDIA