IRIBASKO INGURUTXOA

Iribasko Ingurutxoaren bilakaera historikoa dagokionez, bi testigantza ezberdinak aurki ditzakegu: J.M. Beltranek eta Argia taldeak egindako ikerketak ematen diguna, eta F. Arrarasek utzi ziguna. Bi lanek ematen duten emaitza ezberdina da eta horregatik banan banan ikusiko ditugu.
Nafarroako ingurutxo gehienak oso ahul heldu ziren 1936-39ko gerrara eta gehienak urte horretarako desagertuak zeuden. Iribasko ingurutxoa bizirik zegoen gerra aurreko urte horietan, bai J.M. Beltranek, bai Argia eta Ortzadar taldeak bere garaian dantzatu zutenen lekukotzak jaso izan zuten bezala; baina gerraren ondorengo urteetan jada ez zen dantzatu.
Urte askotan galduta egon eta gero, Iribasko ingurutxoa 1968. urtean berreskuratu zuen Donostiako Argia dantza taldeak aurreko urtean Joan Mari Beltran hasitako ikerketa batetik abiatuta (Beltran, 2006, 73) eta 1969an taularatu zuten Nafarroako beste dantzekin batera. Une hartan Iribasen sortutako taldetxo horrek Lekunberrin ospatutako Dantza tradizionalen Sariketan parte hartu zuen eta dantzarik zaharrenari emandako saria jaso zuen. Hala ere, ingurutxoa ez zen  bizirik mantendu eta hogei urtez galduta egon zen berriz ere, harik eta 1997ko udaberrian Juan Mari Beltran Lekunberriko Sariketa horretan parte hartu zuten Inazio Azpirotz eta Miren Juanenarekin harremanetan sartu zen eta berreskuratzeari ekion zioten berriz. Juanenak bere gurasoengandik ikasi zuen ingurutxoa, zeinak Gerra aurreko urteetan askotan dantzatu zutenak. Izan ere, Mirenen amak irakatsi zien 1979. urtean ingurutxoa gazteei. Orduan sortu zen Basakaitz izeneko Dantza taldea, ingurutxoa berriz dantzatzea lortu zuena eta geroztik urtez urte dantzatu izan duena etenik gabe herriko festetan. Juaineko larrainean dantzatu egin zen etapa berriko ingurutxoa 1997an.
Aitzinean ingurutxoa herriko festez aparte, gehiagotan egiten zen, inauterietan adibidez, “baina azken garaietan Ingurutxoa modu finko eta “ofizialean” herriko festetan egiten zen” (Beltran, 2016, 18). Festetatik at egiten bazen musikarik gabe egiten zen edo, hobe esanda, kantatuz edota “ezpainetakoaren” laguntzarekin (Beltran, 2016, 18)
Jasotako informazioaren arabera, ematen du ez zela beti bere osoan jotzen edo dantzatzen, hau da, segun eta egoera zein zen bakarrik zatiren bat edo beste dantzatzen zen. Zentzu horretan, Beltranek ingurutxoa dantzatzeko bi modu identifikatzen du: ordua eta tokia aurretik finkatuta zeudenean eta ordu finkorik gabe egiten zenean. Lehendabiziko kasua herriko festetakoa da eta honetan txistulariak ingurutxoaren dantza guztiak jotzen zituen. Bigarrenean gazteen maiordomoek esaten zezaketen zer eta noiz (txistularirik bazegoen) edota musikaririk gabe zeudenean, artazuriketetan eta abar, kantatzeko gogoak esaten zuena dantzatzen zen. Herriko festetan egiten zenean dantzek hurrenkera “finko” bat segitzen zuten: Hiru inguru handi, Zortzikoa, beste Inguru handi bat (lehendabizikoaren errepika), hiru Inguru txiki, Jota eta Bizkaikoa. Esan beharra dago dantzek ez zutela guk orain ematen diegun izenik. Honela azaltzen digu Beltranek: “Iribasen Ingurutxoaren “Zortzikoa” eta bukaerako “Jota” eta “Bizkaikoa” izan dira izendatutako dantza bakarrak. Bertan guk ez dugu sekula bestelako izendapenik entzun. Beti lehen dantza, bigarrena eta horrela izendatuak izan dira… Hemengo izen gabeko dantza hauek beste tokietan Inguru-handi eta Inguru-txiki multzoetan kokatuko ditugu” (Beltran, 2006, 62)
Esan genezake ingurutxoa ez zela plazan bertan hasten indarrean zegoen garai hartan. Musikariak bazkaltzen zuten tokitik plazara edo dantzatu behar zen larraineraino, herrian barna biribilketa bat (martxa esaten zioten) joaz joaten ziren maiordomoen aginduz. Plazara edo larrainera heltzen zirenean, dantzak hurrenkera finko batean egiten ziren: Inguru Handiak, zubiak, zortzikoak eta inguru txikia. Dantzaldia modan edo tradizioz egiten ziren dantzak dantzatzen ziren: fandango, porrusalda…
Hau da Argia Dantza taldeak et J.M. Beltranek jaso duten ingurutxoa eta horren arabera dantzatzen da egun. Lehen esan bezala, bere garaian Patxi Arrarasek ere Iribasko ingurutxoari buruzko informazioa argitaratu zuen bere argitalpen batean (Arraras, 1987, 120). Beltranek argitaratutako lanetan informatzailei buruzko datuak ematen badira eta horrela emandako informazioaren gutxi gora beherako datazioa ezar badaiteke, Arrarasen kasuan ez da hori gertatzen. Bere argitalpena, gainera, bera hil eta hainbat urtera egin zen; honek guztiak zalantzan jar dezake Arrarasen informazioa. Hala ere, horra doa.
Arrarasek dio Iribasko ingurutxoa lau zati dituela: Soka dantza, Belauntziko, Pañuelo dantza eta Inguru dantza (Arraras, 1987, 120).  Pañuelo dantza, Inguru dantza  eta Belauntzikoa orain Inguru handi, Inguru txiki eta Zortziko izenekin ezagutzen baditugu ere eta haien deskribapena, hein batean, berdintsua bada, ez da gauza bera gertatzen Soka dantzarekin. Soka dantza ez da agertzen Beltranen lanetan eta dantza hasteko protokoloa ere ez da aipatzen. Arrarasek dio Soka dantza “dantzari bikoteak osatzean datzala” (Arraras, 1987, 120). Mutilak, eskutik helduta, plazara sartzen dira melodiaren erritmoan ibiltzen eta, ingurutxoan bezala, erlojuaren orratzen norabidearen kontrako bidean. Horietatik lehendabiziko dantzaria eta azkena “danbolinausiak” dira eta besteengandik bereizten dira soinean daramatzaten bi banda urdinengatik. Banda hauek besaburu bakoitzetik zintzilik daude eta bularrean eta sorbaldan gurutzatzen dira. Danbolinausiak zapela jantzi gabe dantzatzen dira eta libre daukaten eskuan zapela daramate publikoari agurtzeko. Horrela, buelta oso bat ematen diote plazari. Segidan, neskak sartzen dira plazan beste soka batean atzean eta aurrean danbolinausien zerbitzariak dituztela. Hauek bereizteko banda bat daramate, urdina ere bai.
Nesken soka plazan sartzen delarik mutilena geldirik geratzen da neskak heldu arte. Orduan aurreko zerbitzaria hasten da mutilen soka hausten eta neskak mutilen artean kokatzen, denak azpiez elkartuta. Osatua dagoenean, soka osoa hasten da berriz ere ibiltzen melodiaren erritmoa eramanez.
Hurrengo mugimendua zubia da. Sokaren lehendabiziko bi dantzariek elkartzen dituen zapia igotzen dute beren buruen gainetik eta gainontzeko dantzariek hirugarrenetik hasita, azpitik pasa behar dute. Zubia atabalaren erredoblarekin egiten zen.
Ondoren mutilek “askatzen dituzte neskei batzen zaizkien zapiak. Plazaren erdirantz hiru pausu ematen dituzte eta buelta erdia jiratuz neskaren aurrez aurre paratzen dira eta posizio honetan Belauntzikoa dantzatzen dute” (Arraras, 1987, 121).
Ikus dezakegunez, orain arteko deskripzioa Leitzako Soka Dantzaren izan zitekeen. Urbeltzek dio  bi dantza ezberdinak direla (Urbeltz, 1978, 85): “Adineko jendeak beti bereizi du (Soka dantza) ingurutxotik”. Baina jarraitzen du: “Ingurutxoaren aurreko Soka dantza desagertu egin da herri gehienetan. Soilik agertzen zaigu haren oinarrietako bat Belauntzikoaren  bidez, toki batzuetan, baina hau ere, Arakil Ibarra adibidez, Fandango eta Porrusalda edo Bizkaikok ordezkatu egin dute. Beste herri batzuetan, Soka dantzaren hondarra Zortzi puntutako Zortzikoari lotuta agertzen zaigu: Betelu eta Uitzi” (Urbeltz, 1978, 88). Gorago esan dugu Beltranek ez duela aipatzen, baina badira Argia taldeak 1971. urtean Donostian egindako emanaldi bateko argazkiak, zeinetan Soka dantzaren nesken hasierako mugimendu hori erakusten digutena.
Belauntziko izena Beltranek ez digu ematen, baina bai Bilantzikoarena eta litekeena da hirurak erabiltzea, Arrarasek bakarra erabili arren.
Belauntzikoa egin eta gero, “dantzariak bi lerro paraleloak sortzen dituzte, mutilak ezkerrekoan eta bikotekidei zapi ikusgarri baten bidez lotuta” (Arraras, 1987, 122). Orduan hasten da Pañuelo dantza izeneko dantza. Berak deskribatzen duen Pañuelo dantza hau, orain Inguru handi izenekoa litzateke. Lehendabiziko Pañuelo dantza hau egin eta gero, jarraian, zubia egiten da berriz baina orain azkeneko bikotea da pasatzeari ekiten diona.
Azken dantza, Arrarasen hitzetan, Inguru dantza da. Honetan bikoteak askatuak dantzatzen dira. Orain Inguru txiki gisa ezagutzen duguna da, baina ematen duen deskribapena ezberdina da. Arrarasek ematen digun melodia hiru esaldi melodikoetan bana daiteke. Lehendabizikoan eta hirugarrenean oraingo mugimendu koreografiko egiten da: talde osoak jiratzen du plazari buelta emanez. Bigarrena, erdian dagoena, tokian egiten da, bikoteak aurrez aurre paratuta, berdin dantzatuz baina tokian, mugitu gabe.