DONEZTEBEKO TRAPATAN

Dantza herrikoietan gertatzen ohi den moduan, haiei buruzko albisteak ez dira oso zaharrak izaten. Patxi Arrarasek ematen duen informazioaren arabera, 1914 izango litzateke egin zen azken urtea (Arraras, 1987, 112). Baina, bertzelako albisteak aurki daitezke hemeroteka arakatuz. Trapatanari dagokionez 1933 urtera joan gaitezke, Donezteben gauzatu zen «Asamblea católico»-ra. Egun hartako egitarauan, bertze ekitaldien artean, dantza emankizunak zeuden eta hor Doneztebeko dantzak ikusi zituzten: «Mutil dantza, dantza luce y Trapatán por los jóvenes de Santesteban [Doneztebeko gazteek mutil dantza, dantza luze eta Trapatan]» (DN, 04/10/1933, 1). Hiru dantza horiek aipatzearena ez da hor bukatuko eta egunkari berean 1959 arte aurki dezakegu, azken urte honetan udaleko besten egitarauan.
Dantzek indarra galdu zuten adinez nagusien artean eta neska-mutiko koskorren eginkizuna izan zen galdu zen arte: «Se había dejado de bailar desde hace 40 años, a pesar de que los niños que entonces tenían entre 15 y 16 años lo bailaron hasta hace 13 años aproximadamente [Duela 40 urtetik dantzatzeari utzi zitzaion, 15 eta 16 urte bitarteko haurrek duela 13 urte arte dantzatu zuten arren]» (DN, 03/07/1996, 72) zioen Doneztebeko alkateak egindako elkarrizketa batean. Trapatana 1996an berreskuratu zen Iruña Dantza Taldeko partaideen laguntzarekin. Bestaberrirako plazaratu zen eta urte bereko Doneztebeko bestetan dantzatu egin zen ere bai. Ordudanik etenik gabe dantzatu egin da.
Urte horietan dantza izen ezberdinekin ezagutzen zena, orain Trapatan izenarekin ezagutzen da. Hau da, dantza berezienak izena ematen dio orain dantza multzo bat denari.
Trapatan izenaren jatorriari dagokionez, gutxi dakigu. Karlos Sanchez-Ekizak dio «izen antzekoak beste leku batzuetako dokumentu zaharretan agertzen direla». Eta antzeko izenen segida txiki bat ematen digu: Tafetan (Azkoitian),  Tanpatan (Legazpian) edota Tapatan (Ordizian). Izen onomatopeikotzat hartzen da.
Dantzaren deskribapen nagusiak hiru egileei zor dizkiegu: Francisco Eraso, Francisco Arraras eta Antonio Goia. Lehendabizikoa musikari doneztebearra, bigarrena folklorista iruindarra eta hirugarrena txistularia eta folklorezale beratarra. Trapatanaren lehendabiziko deskribapena Francisco Erasori zor diogu. Dantzariak aldizkarian argitaratutako artikuluan (Eraso, 1990), Erasok berak dio deskribapen hori 1979an idatzita dagoela. Ez da oso zaharra, baina egiten duen deskripzioa ez da 1960ko hamarkadan haurrek egiten zutenarena. Seguruenik gerra aurreko tradizioa ezagutu zuen, bere lana idatzi zuenean, 1979an, hirurogeita hamazazpi urte zituelako. Francisco Arrarasenari buruz ez dakigu deus, ez bere iturriez, ez datuak jaso zituen dataz, bere lanetan ohi den moduan. Antonio Goiak Mutil dantzaren deskripzio koreografikoa ematen du, gainontzeko dantzak bazterrean utzita. Bere helburua didaktikoa da.
Erasok ez du koreografiaren deskribapena zehatza egiten, orokorra baizik. Dantzari dagokionez, lehen egiten zena eta orain egiten dena berdintsua da. Aldaketak dantzaren ingurumarietan daude: parte hartzaileetan, erritualetan… Hauetako bat da dantza ateratzen dutenena. Orain herriko dantza taldearen barruan erabakitzen da nork aterako du dantza, baina aspaldi bertzelako modutan erabakitzen zen hori. Erasoren informazioaren arabera, lehenbiziko eta azken dantzariak (eta bigarrena eta azkenaurrekoa) ez ziren berberak Bestaberri egunean eta herriko bestetan. Bestaberri egunerako zinegotzien artean Udalak bi aukeratzen zituen. Haietako bat alkatea izaten zen. Aukeratutakoei “danbolin nausi” deitzen zitzaien. Danbolin nausiek hasten zuten dantza. Hauek haien “lagunak” (‘compañero’ da Erasoren lanean erabiltzen den hitza) edo “zerbitzariak” (hau, Arrarasen testuan) aukeratzen zituzten. Mutil dantza egiteko, gainontzeko dantzariak haien artean kokatzen ziren.
Emakumeen partaidetzak ere bazuen bere araua. Erasoren hitzetan, danbolin nausiek, ezkonduta bazeuden, beren emazteak ateratzen zituzten dantzara beraiekin. Aukeratutako emakumeek bere lagunak eta auzoak etxera gonbidatzen zituzten eta bertan itxoiten zuten zerbitzariak bere bila joaten ziren arte. Bi etxetatik irtendako sokek bat egiten zuten plazan sartu baino lehen eta soka bakarra zegoelarik, plazan buelta bat ematen zuten oraindik mutilak sartu gabe, soilik zerbitzariekin. Behin buelta hori emanda, zerbitzariek dantza ematen zieten danbolinausiei eta bakoitza bere bikotearen ondoan jartzen zen, zapiez kateatuta.
Soka erabat osatuta, ibiltzen segitzen du plazaren inguruan eta buelta horiek ematen diren bitartean bi zubi egiten ziren. Hauetan aitzinean dagoen danbolin nausiak altxatzen du bere bikoteari lotzen dion zapia eta biek osatutako zubiaren azpitik gainontzeko dantzariak pasatzen dira, hirugarrenetik hasita. Zubiak bukatzen direnean dantzari bakoitza dagokion tokian dago. Orduan, berriz ere,  dantzariek elkarri agur egiten diote dantzan hasi baino lehen: Zortzikoa edo Soka dantza. Bi izenekin izendatzen du dantza. Danbolin nausiak hasten du dantza. Bera bakarrik dantzatzen emango du buelta oso bat. Ondoren denak batera. Soka dantzak bi erritmoekin egingo da, zortzikoarena eta mutil dantzarenarekin. Ondoren eta etenik gabe, Trapatan. Harritzen du ez duela tutik ere erraten dantza honi buruz.
Bukatzeko, Fandangoa eta Porrusalda. Baina Edatea baldin bazegoen, hau da ardoaren zahagia plazan baldin bazegoen, ondoren Zahagi dantza dantzatzen zen dantzaldia amaitzeko.
Laburbilduz, Erasok bortz dantza ematen dizkigu: Mutil dantza (bere sarrerarekin), Soka dantza edo Zortzikoa (nesken sarrera, bi zubiak eta soka dantza), Trapatana, Fandangoa eta Porrusalda. Eta kasu batzuetan Zahagi dantza.
Arrarasek deskribapen orokorra eta koreografikoa egiten ditu. Deskribapen orokorrari dagokionez, Erasok egiten duen azalpenari ñabardurak gehitzen dizkio Arrarasek, zalantzazkoak kasu batzuetan. Adibidez, danbolinausiak Udalak eta gazteek aukeratzen zutela dio , bakoitzak bana, eta lehengo postuan kokatzen zena «aurreskulari» deitzen ziotela dio, eta azkenari «atzeskulari» (Arraras, 1987b, 114).
Arrarasek ere bertze modu batez ulertzen du nesken sartzea: bi sokak plazan sartuko lirateke eta plazan bat egin (Arraras, 1987, 116). Soka bakarra eratuta, buelta oso bat emanen lioke zerbitzari batek gidatuta. Buelta emanda, lehengo zubia egingo litzateke, eta beste buelta eta gero, bigarrena. Honaino Nesken Soka dantza. Zerbitzariak bere tokietan, gainontzeko mutilak sokan sartuko lirateke. Soka mistoa prest dagoela, Zortzikoa hasten da. Zortzikoa soilik mutilek dantzatuko zuten, neskak ibiltzen eginen zutela. Ondoren zubi berri bat eta Mutil dantza izeneko melodia joko luke txistulariak. Amaitzen delarik, bertze zubi bat eta hau bukatuta Trapatan dantza.
Koreografia dagokionez zailtasunak daude Arrarasek egiten dituen deskribapenekin. Izan ere, ez dakigu zein neurritaraino berak idatziak dauden, edota osorik idatziak dauden, ala Juan Cruz Labeagak Arrarasen zirriborroetatik ateratako ondorioak diren. Labeaga ez da dantzari izan, ez du ezagutza koreografikorik.
Antonio Goiak, azkenik, bertzelako deskribapen koreografikoa ematen digu. Goia Erasorekin egon zen harremanetan gerra aurrean bederen. Dantzariak aldizkarian argazki batean ikus dezakegu Francisco Erasorekin batera, ondoan Doneztebeko eskoletako haur dantzariekin (Eraso, 1990, 14). Goiak soilik Mutil dantza deskribatzen du baina bertze modu batez: marrazkitxoak egiten ditu pentagramen azpian. Berak dioenez: «movimientos que se indican en la partitura musical, sin los cuales el texto sería una descripción incompleta, pesada y muerta [musikaren partituran adierazten dira mugimenduak, horiek gabe testua deskribapen osatu gabea, astuna eta hila litzateke]» (Goya, 1990, 387). Deskribapak ere, ez dator bat gaur egun egiten denarekin.