DONEZTEBEKO ZAHAGI DANTZA

Zahagi dantza Bestaberri egunean eta, orohar, «Edatea» egiten zen egunero egiten zen. Edatea da Doneztebeko Udalak egun seinalatuetan egiten zuen gonbitea: meza ondoren plazara agertzen den orori ogia eta ardoa eskeintzen zitzaion. Honela deskribatzen zuen Francisco Erasok (1990) : 

«[...] en la Plaza de la iglesia, llamada Plaza Vieja, se colocaban las autoridades, eclesiásticas y civiles, a la derecha según se sale de la iglesia, en las sillas que junto con una mesa se traían del Ayuntamiento, para desde allí presidir la fiesta. Esta comenzaba con el ‘Edate’, que era un convite de pan y vino a todos los asistentes y se desarrollaba del modo siguiente: El rematante de la Alhóndiga Municipal y demás arbitrios (llamados ‘sisas’), tenía la obligación de suministrar, por su cuenta, un pellejo (zagi o zaragi) de vino y el Ayuntamiento proporcionaba el pan, que luego se distribuía a los concurrentes. A las autoridades les servía el alguacil pastas y licores por cuenta del Ayuntamiento. Colocadas las autoridades en la presidencia y llegado el pan a la plaza, salía de la Alhóndiga el pellejo de vino conducido en una carretilla, escoltada por los mozos que iban a participar en el baile y precedido de los chistularis que ejecutaban, siempre, por tradición, el ‘Edate soñua’. Al llegar a la plaza, se repartía el vino y el pan entre el público, realizándose el ‘Edate’. Mientras, los chistularis paseaban por la plaza, amenizando la fiesta ejecutando diversas piezas… [Elizako Plazan, Plaza Zaharra izenekoan, elizako agintariak zein zibilak elizatik atera eta eskuinaldean jartzen ziren, mahai batekin batera udaletxetik ekartzen ziren aulkietan, handik bestaren buru izateko. Besta «Edatearekin» hasten zen, bertaratutako guztiei ogi eta ardo gonbidapen deia bat zena. Honela garatzen zen: udal Alondigako errematatzaileak eta gainontzeko arbitrioak («sisa» deituak), berak ordaindutako ardo larru bat (zahagi edo zaragi) emateko betebeharra zuen, eta Udalak ogia ematen zuen, ondoren bertaratutakoei banatzen zitzaiena. Agintariei, Udalaren kontura, pastak eta likoreak zerbitzatzen zizkien aguazilak. Agintariak lehendakaritzan jarri eta ogia plazara iritsi ondoren, Alondigatik ateratzen zen ardo-larrua, zahagia, eskorga batean eramana, dantzaldian parte hartu behar zuten mutilek eskoltatua eta beti, tradizioz, «Edate soñua» egiten zuten txistulariak aurretik zihoazela. Plazara iristean, ardoa eta ogia jendearen artean banatzen ziren, «Edate» delakoa eginez. Bitartean, txistulariak plazan zebiltzan, besta girotzen, hainbat pieza joz» (Eraso, 1990, 14). 

Eta jarraitzen du beste orrialde batean: 

«Como remate del baile y de la fiesta, se bailaba el «zagi dantza» antes de devolver el pellejo, ya vacío de vino e inflado de aire, a la alhóndiga. Por supuesto: el «zagi dantza» se bailaba los días que se hacía o se sacaba el «edate» [dantzaldiaren eta festaren amaiera gisa, «Zahagi dantza» dantzatzen zen, zahagia, ardoz hustua eta airez puztua, alondegira itzuli aurretik. Jakina: «Zahagi dantza» «Edatea» ateratzen zen egunetan dantzatzen zen] (Eraso, 1990, 18). 

1976an TVEk elkarrizketa egin zion F. Erasori Doneztebeko dantzei buruz eta horretan goitin aipatutako ideia gehienekin bat dator, baina bertan dio Zahagi dantza dantzaldia hasteko momentuan egiten zela, hori zela, alegia, Goizuetako Zahagi dantzarekiko ezberdintasun nabarmenena:  «Mientras que aquí [la Zahagi dantza] era para iniciar el baile, en Goizueta la hacían, generalmente, después de la merienda [hemen [Zahagi dantza] dantzaldia hasteko bazen; Goizuetan, orohar, merendatu ondoren egiten zuten]».

Aipatutako artikuluan ematen duen deskribapena Bestaberri egunerako egiten badu, ez da garbi geratzen inauterietan Zahagi dantza dantzatzen zen ala ez. «Estos bailes que el Ayuntamiento organizaba el día de Corpus Christi, cualquier día festivo del resto del año los organizaban los mozos [Udalak Bestaberri egunean antolatzen zituen dantza hauek, urteko gainontzeko edozein jaiegunetan mutilek antolatzen zituzten]» (Eraso, 1990, 18) dio. 

Bertze edozein egunetan egiten zen Zahagi dantza? Ez dakigu, baina Aita Donostiak Inauteri dantza bezala deskribatzen digu: «un baile que se ejecuta en Doneztebe-Santesteban, la tercera noche de Carnaval [Inauteriaren hirugarren gauean dantzatzen den dantza da]» (Donostia, 1994, 2142). Eta jarraitzen du:

«Una ronda de muchachos en dos hileras, con palos al hombro, van al compás del ttun-ttun, llevando en medio de sus filas un mozo, que con unas cuerdas tiene atado sobre sus espaldas un pellejo inflado. en la primera parte de la melodía marchan rítmicamente los danzantes con sus palos al hombro. En la segunda parte chocan los palos cruzados sobre el portador del «zagi», golpeando el pellejo sonoramente en los puntos señalados con una cruz [en la partitura] [Mutil erronda bat ttun-ttunaren konpasean eta bi ilaratan joaten da makilak sorbaldan dituztela. Bi errenkaden erdian mutil gazte bat doa, zahagi puztu bat bere bizkarrean daramana soken bidez lotuta. Melodiaren lehen zatian, dantzariak erritmikoki doaz, makilak sorbaldan dituztela. Bigarren zatian, «Zagi» aren eramailearen gainean gurutzatutako makilek talka egiten dute, larrua soinu handiz joz [partituran] gurutze batekin adierazitako puntuetan]» (Ibidem).

F. Erasok ere dantzaren dantzaren koreografiaren deskribapen orokorra egiten du:

«El pellejo (zagi) en el que se trae el vino para el «edate», inflado de aire, lo toma sobre sus espaldas uno de los mozos, sujetándolo con las manos y atándoselo con una cuerda. A los lados de este se colocan los demás mozos en dos filas, portando a cada palo que lo llevan sobre el hombro. Van al compás del chistu, que, naturalmente, toca la composición propia de esta danza. En la segunda parte de la melodía, chocan los palos en las notas que van acentuadas, cruzándolos sobre el portador del pellejo y golpeando en este en las notas que en la partitura están marcada con una cruz. De esta forma dan una vuelta a la plaza y se dirigen a la alhóndiga, donde termina la fiesta con la entrega del pellejo [«Edate» erako ekartzen den ardoz betetako zahagia (zagi), airez puztuta, mutiletako batek bizkarrean eramaten du, eskuz helduta eta soka batekin lotuta. Honen alboetan gainontzeko mutilak bi ilaratan jartzen dira, sorbaldan makila eramaten dutela. Txistuaren konpasean doaz, dantza honen berezko melodia jotzen duelarik, noski. Melodiaren bigarren zatian makilek, nabarmenduta doazen notetan elkarri jo egiten dute zahagiaren eramailearen gainean gurutzatuz eta zahagiari joz partituran gurutze batez markatuta dauden notetan. Horrela, plazari buelta bat eman eta alondegira joango dira. Han amaituko da festa, zahagia emanda] (Eraso, 1990, 18).

Donostiaren deskribapena Erasorena baino zaharragoa da eta partiturarekin batera Txistulari aldizkarian argitaratu zuen 1928an (Santamaría, 1990, 21). Partitura Doneztebeko txistularia zen Anastasio Oiz zen, Donostiaren arabera. Seguruenik Anastasio Ortiz da, gerora Francisco Erasoren informatzailea izango zena. Izan ere, Santamaríak dio Erasoren partitura eta Donostiarena berdin berdinak direla (Ibidem).

Patxi Arrarasek bere argitalpenean dio inauterien hirugarren egunean dantzatzen zela. Zahagi dantzaren deskribapena ere ematen digu. Arrarasen arabera, makil dantzariak ez doaz ibiltzen, dantzatzen baizik: «El ritmo musical se marca con los pies, un paso-saltito [en la medida de una nota] negra en la primera parte del compás y dos pasitos-corchea, con pies alternos, en su parte débil [Erritmo musikala oinekin markatzen da, urrats-jauzitxo [nota] beltz bat[eko neurrian] konpasaren lehen zatian eta bi pausutxo-kortxea, oin txandakatuekin, [konpasaren] zati ahulean]» (Arraras, 1987, 113).

1976ko grabazioa ikusten bada, hiru zahagi daudela ohartuko gara. Aipatu elkarrizketa horretan galdetzen dio kazetariak F. Erasori horri buruz, ea Goizuetako eta Doneztebeko Zahagi dantzen arteko ezberdintasuna horretan datzan, zahagi kopuruan: Goizuetan bat eta Donezteben hiru. Erasoren erantzuna, enigmatikoa: «Puede ser [baliteke]». F. Arraras ere mintzatzen da gaiari buruz: «Esta danza deben interpretarla cuatro «makildantzaris», pero pueden establecerse tantos como múltiplos de cuatro se deseen, teniendo en cuenta que por cada cuatro bailarines debe haber un odre [Dantza hau lau «makildantzarik» interpretatu behar dute, baina nahi adina multiplo ezar daitezke, kontuan izanik lau dantzari bakoitzeko zahagi bat egon behar dela] (Arraras, 1987, 113).