ARIZKUNGO SAGAR DANTZA

Arizkungo Sagar dantza izan da etenik gabe Baztanen mantendu den bakarra. Baztango Sagar dantzak, gainerako folklorea bezala, oso ahul heltzen da hogeigarren mendera. Azken karlistadak (1872-1876) sortu zituen baldintza sozioekonomikoak eta etorri ziren beste eredu edo moda koreografikoek (jota, polka, balsa, etab) zein instrumentalek (soinu handiko musika tresnak zein musika taldeak) bat egiten dute denboran eta usadio zaharrak bazterrean geratzen dira. Txistua eta dantza tradizionalak moda berriei tokia uzten hasten dira. Honi lagunduz, aspaldidanik eman diren inauterien kontrako edota inauterien ezaugarri batzuen kontrako neurriak eta arauak indarberritzen dira, estatuak eta elizak orain inposatzeko gaitasuna dute-eta.

Horrek eragina izan zuen, erran bezala, Baztango folklorean. Sagar dantzen kasuan, pixkanaka desagertuko dira guziak Arizkungo Sagar dantza izan ezik. Agian, sagar dantzarien aurpegia estaltzen zuen mantelina edo zapia kentzeak ahalbidetu zuen Sagar dantza mantentzea. Edota herriak tradizioari zion atxikimendua. Hala ere, horrek ez du erran nahi urtez urte egin denik. Izan ere, Larraldek dioen moduan 1967-1969 epean eta 1987-1992 tartearen urte batez ez zen dantzatu (Larralde, 2017, 31). 

Hala ere, honek ez du erran nahi bide honetan aldaketa gehiagorik suertatu ez denik. Ezagutzen ditugun aldaketak hogeigarren mendean gertatu dira, aurretiko balizko aldaketen berririk ez daukagu-eta eta hauen albistea Patxi Larraldek (2017) ematen digu. Aspaldian eta herri askotan bezala, Baztango herrietako gazteriaren barruan Danbolinausiak izeneko “agintariak” hautatzen ziren. Danbolinausien eginkizunen artean festen antolakuntza zegoen (dantzaldiak, musikarien kontratuak egin, etab). Karguaren ezaugarrietako bat izaten zen dantzaldiak hastea. Baztango kasuan dantza batzuen ohorezko postu batzuetan parte hartzen zuten. Baztango Sagar dantzak danbolinausiek eta bere lagunek dantzatzen bazituzten ere, ohitura hori ez da bere horretan mantentzen gutxienez hogeita hamar urtetik hona (Larralde, 2017, 30).  

Ez da, hala ere, aldaketa bakarra.  Oraingo gizartearen egoeari begira garrantzizko bertze aldaketa bat eman da: Erran bezala, Sagar dantza mutilen dantza zen, baina 2004. urtetik neskak ere parte hartzen dute.

Ordutegiari dagokionez, Larralderen (2017) ustetan XX mendearen hasieran “se bailaba también por la mañana, dentro de la comparsa de damak eta mozorroak, como una danza incluida en el recorrido [goizetan ere dantzatzen zen, damak eta mozorroen konpartsaren barnean, ibildearen barruko dantza bat bezala]”. Egun goizetan dantzatzeko ohitura 1990 aldera sortu zen, baina aurretik  eta “hamarkadetan” (Larralde, 2017, 29) arratsaldean egiten zen.

Azkenik, eta Larraldearen lanari jarraituz, publikoari sagarrak botatzearen ohitura “proviene de una actuación folklórica realizada hacia 1971… Esto se trasladó al pueblo y se ha tornado costumbre aunque no siempre se tiene en cuenta [1971. urtean egindako folklore-emanaldi batetik dator… Hau herrira ekarri zen eta ohitura bihurtu da, nahiz eta beti ez den kontuan hartzen]” (Larralde, 2017, 30).

Dantzakeraren aldetik dantza-maisuak aldatu egin dira denborarekin eta haiekin batera, seguruenik, dantzakera ere. Askotan dantza-maisuaren lana txistulariarena ere izan da, edo alderantziz. Horrela, eta Patxi Larralderi jarraituz (Larralde, 2017), Antonio Elizaldek, zeinak Sagar dantza J.M. Jaurenarengandik edota Arinkungo sagar dantzariengandik (edo biengandik) ikasi zuen, “enseñó a muchos jóvenes de Arizkun a bailar la sagar dantza local y la transmitió también a quienes fueron los futuros txistularis oficiales de Arizkun: su hijo Maurizio y Jabier Larralde [Arizkungo gazte askori sagar dantza irakatsi zion eta gerora Arizkungo txistulari ofizialak izango zirenei ere: bere seme Maurizio eta Jabier Larralderi]” (Larralde, 2017, 31). Transmisio horretan “nahigabeko aldaketak” gertatu zirela ziur da Larralde: “Tengo la impresión de que en esta época (comienzos del siglo XX) la danza sufrió alteraciones involuntarias, fruto del poco cuidado y atención a la misma, y de que Antonio Elizalde la habría aprendido de Pixu y de los danzantes de Arizkun de esa forma y así la transmitió… No es de extrañar que unas danzas… con una transmisión no apuntalada e interpretadas por txistularis… autodidactas, en el instrumento y en la propia danza -como parece que fue el caso de Pixu según nuestros informantes- diera lugar a alteraciones y enredos involuntarios… a la desaparición de fragmentos y evoluciones [nire ustez garai honetan (XX. mendearen hasieran) dantzak nahigabeko aldaketak jasan zituen dantzaren gaineko arreta eta ardura gutxiren ondorioz, eta Antonio Elizaldek Pixu eta Arizkungo dantzariengandik ikasiko zuela modu horretan eta horrela transmititu zuela… Ez da harritzekoa … transmisio ahul bateko eta txistulari  autodidaktek, bai instrumentuan eta bai dantzan –gure informatzaileen arabera Pixuren kasua– dantza batzuek… nahigabeko aldaketak eta korapiloak sortzea, pasarteak eta eboluzioak desagertzea]” (Larralde, 2017, 34).

Dantzaren transmisioaren ardura txistulariengan izan da eta behin Antonio Elizalde erretiroa hartzen duenean (1949. urtean) transmisio hori Maurizio Elizalde eta Jabier Larralderen eginkizuna izan da. Hala ere, biek ala biek bere modura jotzen dute eta horrek dantzakeran izan du bere eragina. Biek izan dute transmisioaren ardura baina Arizkunen, batez ere aurreko mendearen zazpigarren hamarkadatik, Jabier Larralderena izan zen harik eta bere seme Patxi Larraldek transmisioaren ardura hartu zuen arte, zortzigarren hamarkadaren erdian (Larralde, 2017, 31).

Behin dantza-maisua bihurtuta, Patxi Larraldek ematen dio bere eragina Sagar dantzaren koreografiari eta aldaketak sortzen ditu. Larraldek ezberdinatasunak ikusten ditu melodia jotzeko tenorean Jabier Larralde eta Maurizio Elizalderen artean eta ezberdintasunek dantzakeran eragina dute. Problema hori ikusita eta partiturak konparatuz, azken hauetan doikuntzak egiten ditu eta, beraz, dantzakeran ere bai (Larralde, 2017, 34).