Paloteadoa herri antzerkia eta dantza batzen dituen folklore adierazpena da. 1902an galdutako paloteadoa 2014an birsortzen dute Cabanillasen. Cabanillasko Paloteadoak, antzespenaz gain dantzak biltzen ditu: arku dantza, makil dantza, kortesiak, zinta dantza eta giza dorrea.
Herriko jaien testuinguruan, jaietako lehen egunean, arratsaldez, Paloteadoa antzezten da. Dantzariak gaita jotzaileekin batera joaten dira Jerusalemgo San Joan elizara. Santuaren irudia hartzen dute eta eskenatokiraino eramaten dute, Udaletxeko plazan prestatua dagoena. Ibilbidean zehar kalejira edo paseoa dantzatzen dute. Plazan, santua agertokian dela, Mayoralak eta Rabadanak antzezpena hasten dute. Bi pertsonaia hauen agerpenen artean hurrengo dantzak egiten dira (hurrenkera honetan):
Cortesías (Kortesiak)Baile de Palos (Makil dantza)Trenzado (Zinta dantza)Castañuelas (Kriskitinak-Makil dantza)Mazurca de Arcos (Arkuen mazurka)Jota rota (Jota hautsia)Jota de Cabanillas (Cabanillasko Jota)Torre humana (Giza dorrea)
Nafarroako Erriberako gainerako Paloteadoekin gertatu den bezala (Corteskoa izan ezik), Cabanillasko Paloteadoari 1902an utzi zioten antzezten (Laborda, 2017, 99). Fco. Javier Sierrak Cabanillasko Udalaren dokumentu batean jarri du lehen albistea:
400 reales pagados a Ramón Gómez por su trabajo como gaitero en la festividad de San Roque [San Roke egunean gaitari gisa egindako lanagatik Ramón Gómezi ordaindutako 400 erreal] (Sierra, 1992, 20)
...irakurri gehiago
Sierrak ez digu erregistro honen data ematen, baina 1867a baino lehenagokoa izan behar du (aipatzen den kontu-liburuak 1830 eta 1865 bitarteko dokumentuak biltzen baititu). Urte horren beste ohar bat eskaintzen digu:
En la Villa de Cabanillas a tres de junio de mil ochocientos sesenta y siete. Se data de 80 reales pagados a Marcelino Jimeno por un carnero que con orden del Ayuntamiento dio a los danzantes de la festividad de San Roque [Cabanillas hiribilduan, mila zortziehun eta hirurogeita zazpiko ekainaren hiruan. 80 erreal ordaindu zizkion Marcelino Jimenori Udalaren aginduz San Roke eguneko dantzariei (Ibidem) eman zien ahari batengatik] (Ibidem).
Lehenengo aipuan paloteadorik agertzen ez bada ere, gaitariek paloteadoarekin duten harremana honako aipamen honetan aurkitzen dugu:
En la Villa de Cabanillas a veinte de abril de mil ochocientos setenta y dos... Se dio cuenta de haber escrito con esta fecha al gaitero Melchor Gracia, para que no venga a tocar la Gaita en la festividad de San Roque por haber muerto el que a los jóvenes enseñaba el paloteado y no haber otro que les enseñe [Cabanillas herrian, mila zortziehun eta hirurogeita hamabiko apirilaren hogeian... Ohartarazi zen data horrekin Melchor Gracia gaitariari idatzi zitzaiola, San Roke egunean Gaita jotzera etor ez zedin, gazteei paloteadoa erakusten ziena hil zelako eta irakatsiko zien beste bat ez zegoelako] (Ibídem).
Urte horretan, 1872an, ez zen makilakadarik egin. Edo agian Ribaforadakoek egin zuten, Ortzadarreko berriemaileek gogoratzen zutenez:
[Los paloteados] habrían dejado de celebrarse hacia 1900. Sin embargo la última vez que vieron un paloteado en Cabanillas fue, con posterioridad a esa fecha, a los danzantes de Ribaforada [1900. urtearen inguruan utzi ziren (paloteadoak) antzezten. Baina Cabanillasen paloteado bat ikusi zuten azken aldia, data horren ondoren, Ribaforadako dantzariei izan zen] (Aranburu, 1986, 79).
Ortzadarrek Cabanillasen ikertu zuen 1977an, baina ez zuen dantzak berreraikitzea lortu:
El apartado coreográfico incluía danzas de palos, de arcos y de cintas aunque la falta de elementos impida su recuperación o determinación. Explicaba D. Julio [Mateo] que “después de haber bailado una parte de música salía el primero de los danzantes y decía un verso. El rapatán le contestaba y se repetía la danza para que saliera el segundo... así hasta el último danzante [Koreografiaren atalean makila-, arku- eta zinta-dantzak sartzen ziren, elementurik ez izateak berreskuratzea edo determinatzea eragozten duen arren. Julio [Mateo] jaunak azaltzen zuenez, musika zati bat dantzatu ondoren lehenengo dantzaria atera eta bertso bat esaten zuen. Rapatana erantzuten zitzaion eta dantza errepikatzen zuen bigarrena atera zedin... horrela azken dantzaria atera arte] (Ibídem)
Cabanillasen paloteadoa berreskuratzeko prozesua, beraz, dena berreraikitzetik pasatzen zen. Tresmontes Kultur Elkarteak berreskuratzeko proposamena egin zion Udalari. Proiektua Europako eta Udaleko funtsekin finantzatu zen (DDN, 2014/08/13). Hortik abiatuta, herritarren parte-hartzea eta inguruko erakundeen lankidetza bilatu zen. Hala, dantzen musika Javier Perez de Obanos Tuterako gaitariari eskatu zitzaion; koreografiak Laya kultur elkarteko kideek egin zituzten: Patxi Laborda, Iñigo Castellano eta Milagros Unzu (Laborda, 2017, 99).Paloteado berria 2014ko herriko jaietan estreinatu zen. Egun horretan Paseoa, Kortesiak, bi makil dantza, arku-dantza bat, zinta dantza bat eta giza dorrea dantzatu ziren. Ziklo honi hurrengo urtean makila-jota bat gehitu behar zaio: Jota hautsia (Jota rota) (Ibídem). Azkenik, 2016an, Cabanillasko Jota gehitu zen.
22 makil dantzari
Makil dantzaria: Mahuka luzeko alkandora zuria. Txaleko beltza eta belaunen azpira iristen den galtza beltza. Txalekoak ertz urrekara eta apaingarriak diren urre-koloreko lau botoi (bi alde bakoitzean) ditu. Praka beltzen gainetik, txalekoaren ertz urrekara bera duten faldellin edo gonatxo berdeak janzten dituzte. Gonatxoa eusteko gerriko hori urrekara. Praken azpitik, zariguela zuriak, doi-doi agertzen direnak. Zangoa estaliz,...irakurri gehiago
Makil dantzaria: Mahuka luzeko alkandora zuria. Txaleko beltza eta belaunen azpira iristen den galtza beltza. Txalekoak ertz urrekara eta apaingarriak diren urre-koloreko lau botoi (bi alde bakoitzean) ditu. Praka beltzen gainetik, txalekoaren ertz urrekara bera duten faldellin edo gonatxo berdeak janzten dituzte. Gonatxoa eusteko gerriko hori urrekara. Praken azpitik, zariguela zuriak, doi-doi agertzen direnak. Zangoa estaliz, galtzerdi zuri kalatuak, belaun azpitik zintzarriez apaindutako oihalezko ligekin lotuak. Oinetako gisa, valentziar estiloko espartinak erabiltzen dituzte. Buruan, kolore berdeko zorongoa. Gerrikotik zintzilik, bi kriskitinak.Mayoral (Artzainburua): Txaleko eta galtza beltzak galtzerdi zuri kalatuekin. Makilariek ez bezala, mayoralaren txalekoak hegalak ditu bularraldean. Eskuan aginte-makila bat darama.Rabadan (Artzaina): Alkandora koadroduna janzten du. Bizkarraldean larrua eta alforja bat daramatza. Praka luzeak.Diablo (Deabrua): Beltzez jantzita, kapa gorria, adarrak eta buztana.Ángel (Aingerua): Osoki zuriz jantzita, bi hegal ere baditu, egurrezko ezpata batez gain.Bilakaera: F. Javier Sierrak (1992) egindako lanari esker, Paloteadoaren protagonistek erabilitako jantzien deskribapen historikoak ditugu. Lehenik eta behin, 1870eko jantzien deskribapena eskaintzen digu:
Mayoral: ... Chaleco y calzón lila con aplicacionesd e flores bordadas en ambos. El traje era de seda natural, salvo la parte trasera del chaleco que era de tela. En la parte inferior de los calzones llevaba unos pequeños cascabeles. La camisa y calcetines de color blanco. Llevaba una vara o bastón de mando y sobre el pecho lucía una banda de color azul como distintivo de poder. [Mayorala:… Txalekoa eta galtza lila, bietan aplikazioekin eta lore brodatuekin. Jantzia, berez, zeta naturalezkoa zen, txalekoaren atzealdea izan ezik, oihalezkoa baitzen. Praken behealdean kaskabilo txiki batzuk zeramatzan. Alkandora eta galtzerdi zuriak. Aginte-makila bat zeraman, eta bularraren gainean banda urdin bat, botere-bereizgarri gisa.]Paloteador: chaleco y pantalón de seda de color azul celeste con aplique de pequeñas flores doradas y galones laterales. Camisa y clacetines blancos. Por encima de los calcetines, en las pantorrillas, un trenzado con cintas. Por calzado llevaba zapatillas negras o albarcas [Makil dantzaria: zeru-urdin koloreko zetazko txaleko eta galtzak, lore urrekara txikiekin eta alboetan galoi urrekaraz apainduta. Alkandora eta galtzerdi zuriak. Galtzerdien gainetik, zangoetan, zintazko txirikordatze bat. Oinetakoei dagokienez, zapatila beltzak edo albarkak zeramatzan] (Sierra, 1992, 22-23).
Ondorengo deskribapen osoa 1890ekoa da. Idazketa dela eta, badirudi testigantza zuzena islatzen duela:
Paloteador: chaleco y calzón negros (unos dicen de terciopelo, otros de seda); faldilla de color lila o rosa fusia con aplicaciones de flores del mismo color. Tenemos noticias de que esta faldilla era a veces de color blanca o verde. Camisa y calcetines blancos y en la cabeza un pañuelo del mismo color que la faldilla. Para calzado unas albarcas con cintas de color rojo o verde trenzadas a la pantorrilla. En la parte inferior del calzón y de la faldilla llevaban unos pequeños cascabeles y cintas de colores cayendo desde los hombros.Como lementos imprescindibles del paloteador están los palos, de madera de boj, recogida en el barranco de Valfondo o en la Bardena Negra. Esta madera debía recogerse en el mes de diciembre. [Makil dantzaria: txaleko eta galtza beltzak (batzuek belusezkoak direla diote, beste batzuek zetazkoak); lila edo arrosa koloreko faldilla (gonatxo) fusia kolore bereko loreen aplikazioekin. Gonatxo hau batzuetan zuria edo berdea zela jakin dugu. Alkandora eta galtzerdi zuriak eta buruan gonatxoaren kolore bereko zapi bat. Oinetako gisa, zinta gorri edo berdeak dituzten albarkak (espartinak), zangosagarrari txirikordatuta. Praken eta gonatxoaren behealdean kaskabilo txiki batzuk eta koloretako xingolak zeramatzaten, sorbaldetatik erortzen].
Makilak dira makil dantzarien ezinbesteko elementuak, ezpel zurezkoak, Valfondo sakanean edo Bardea Beltzean bildutakoak. Egur hori abenduan jaso behar zen.Mayoral: chaleco y calzón negros; camisa y calcetines blancos. Sobre la cabeza un sombrero; en la mano la vara de mando y sobre el pecho una cinta azul. Llevaba capa de color rojo y por calzado botas blancas. Faldilla de color lila o rosa con apliques de pequeñas flores bordadas. Los botones del chaleco eran de cristal [Mayorala: txaleko eta galtza beltzak; alkandora eta galtzerdi zuriak. Buruan kapela bat; eskuan aginte-makila eta bularrean xingola urdin bat. Kapa gorria zeraman eta bota zuriak oinetakoetan. Lila edo arrosa koloreko gonatxoa, lore brodatuzko ezarkinekin. Txalekoaren botoiak kristalezkoak ziren].Rabadán o “rapatán: ... La vestimenta era la de un pastor normal: zamarra de cordero, morral, sombrero y albarcas [Rabadan edo rapatana:... Artzain arrunt batena zen janzkera: arkume-larruzko zamarra, zorroa, kapelua eta espartinak].El diablo: ... Vestido de negro con capa roja, llevaba cuernos y rabo. En el rabo una rueda giratoria que se encendía cuando salía a escena [Deabrua:… Beltzez eta kapa gorriz jantzia, adarrak eta buztana zeramatzan. Isatsean, eszenara irtetean pizten zen gurpil birakari bat].El ángel: Llevaba una espada para luchar contra el Diablo. Va vestido de blanco con alas [Aingerua: ezpata bat zeraman Deabruaren aurka borrokatzeko. Zuriz eta hegalez jantzita dago] (Sierra, 1992, 23).
Erriberako Paloteadoei buruzko 1974ko argitalpenean, Jimeno Juríok makil dantzariaren janzkeraren azaleko deskribapena eman zigun:
De uso general fueron la camisa y calcetines blancos, los cascabeles, cosidos a los lados del calzón (Cabanillas, Fustiñana, Cortes)… En Cabanillas usaban calzón de seda natural de color azul celeste, con apliques de pequeñas flores doradas y galones laterales [Alkandora eta galtzerdi zuriak, galtzerdien alboetan jositako kaskabiloak, erabilpen orokorra izan zuten (Cabanillas, Fustiñana, Cortes). Cabanillasen, zeta naturalezko galtza urdinak erabiltzen zituzten, lore urrekara txikiekin eta galoiekin alboetan] (Jimeno Jurio, 2006, 41).
Jimeno Jurioren ikerketak zenbait jantziren aurkikuntzaren abantaila izan zuen:
Doña Trini Sierra Rodríguez conserva el pantalón corto de seda azul, utilizado por su abuelo José Rodríguez, alias Javielón. Han desaparecido las dos filas de cascabeles que tuvo a los costados, enmarcados por galones. El mayoral, Lázaro Mallagray, y el rabadán, vestían el mismo atuendo. Parece ser que también usaron calzón y chaleco de color rosa, similar al de Fustiñana [Trini Sierra Rodríguez andreak zeta urdinezko galtza motzak mantentzen ditu, Javielón ezizenez ezaguna den bere aitona José Rodríguezek erabiliak. Saihetsetan, galoiz inguraturik izan zituen bi kaskabilo ilarak desagertu egin dira. Lazaro Mallagray maioralak eta rabadanak jantzi bera zuten. Badirudi arrosa koloreko galtzak eta txalekoa ere erabili zituztela, Fustiñanakoaren antzekoa] (Idem, 58).
Ortzadarrek 1987an bere ikerketa egin zuenean jantzien deskribapen lauso bat jasotzen du:
Los paloteadores vestían calzón rojo con cascabeles en los laterales, sobre el mismo, una falda corta y en la cabeza un pañuelo de colores. La indumentaria del mayoral y del rabadán era distinta a la de los danzantes [Makil dantzariek praka gorriak eta kaskabiloak zeramatzaten alboetan, gainean gona motz bat eta buruan koloretako zapi bat. Maioralaren eta rabadanaren janzkera eta dantzariena desberdinak ziren]. (Aranburu, 1986, 79)
Gorago esan bezala, 2014an berreskuratu zen makilakada. Urte horretan erabaki zen berdea izatea kolore definitiboa (gonatxoa eta zorongo).
AURKEZPENA
MULTIMEDIA