ARRUAZUKO ZORTZIKOA

Arruazuko zortzikoa 1994an berreskuratzen da. Zortzikoa bere garaian dantzatu zuten Pedro Arratibel eta Jose Mari Ganboarengandik jaso zuten informaziotik abiatuta, berreskuratu zuen dantza Iruña Taldeak. Zortzikoa berreskuratzeko ekimena Arbazuko Euskara Taldearen barruan sortu zen, eta bertan zeuden Patxi Satrustegi "Kuatelekoa", Peio Betelu, Aitor Satrustegi, Gorka Ovejero etabar. Hasiera batean Iruña Taldeak irakatsitakoa dantzatu zen, taldeak aurkeztutakoaren erreplika bat eginez: dantzak, musika eta jantziak. Hala ere, hortik aurrera herrian gordetzen zen doinuen grabazioa kontuan hartu ziren musika aldatuz eta Etxarri-Aranatzeko gaiteroak kontratatu ziren Iruñekoen ordez. Dantzatzen zen eguna jaiak hasteko ostirala izatea ere erabaki zuten.

Berreskuratu zenetik dantzaren aurreskua mutil bat izan da, baina aurten (2019) erabaki dute aurrerantzean neska izango dela: “gazteen artean entsaiatu egin dute eta entsaiatu duten horiekin hobekien moldatu denak dantzatu du aurten, baino ideia da rotazio bat egitea; eta orduan datorren urtean ja dantzatuko du beste batek eta horrela. Hori da orain erabaki dena”

Argitaratutako lehen deskribapenak laburrak dira, eta Iruñeko Gaiteroei eta Iruña Dantza Taldeari (Iruñeko Gaiteroak, 1979) zor dizkiegu. "Arruazuko larrain Dantza" izeneko artikulu batean Lizarrako eta Etxarri-Aranatzeko gaiteroei eta arrazuarrei egindako elkarrizketen zatiak jasotzen dira bertan eta horietan Arruazuko dantzen ezaugarri batzuk agertzen dira:

"[Arruazun, larrain dantza] bai, eskatzen zutenean jotzen genuen. Hasieran Karrika dantza, gero jotaren bat. Lizarrakoak bezain osatua ez zen, hauek gero gauzak gehitzen joan direlako. Amaitzeko, jota bat jotzen zen … gogoratzen dut Arruazura joaten ginela larrain-dantza jotzera "(Daniel Carasatorre, 1911n jaioa).

"[Etxarriko gaiteroak] zortzikoa jotzen zuten eta zapiaen azpitik pasatuz egiten zen kale jira bat ere bai. Hiru egunetan dantzatzen zen jaietan. Zortzikoa lehendabizi, neska eta mutila zapiekin. Gero, zortzikoaren ondoren, katea herri osoan zehar jauzi eginez, buelta bat egin eta ia beti ostaturaino joaten zen eta freskagarri batzuk hartzen ziren "(Alejandro Ganboa, 1909an jaioa).

"Zortzikoa dantzatzen zen, gero kale jira, eta ostatura joaten zen freskagarri bat hartzera … gero binaka joaten ginen. Lehenengo danborra hasten zen. Hemen hasi eta ilaran udaletxeraino; han Zortziko dantza eta beste buelta bat, horrela hirutan. Gero kateak, banan-banan bikoteka, [herri] osoari buelta eman eta tabernara joaten ginen gero; katearekin itzultzen ginen berriz ere eta berriz ere Zortziko dantza egiten zen. Gero gelditu eta jotak hasten ziren "(Pedro Arratibel, 1909an jaioa).

Ohar horietatik eta bere ikerketatik abiatuta, Iruña Dantza Taldeak "Arruazuko Larrain Dantza" aurkeztu zuen. Mikel Aranburuk "larrain dantza" horri emandako egituraren berri ematen du:

"1. Azkuek Etxarri Aranazko Karasatorreri jaso eta Dantzaki (89. zenbakia) izenburua jarri zion 2/4 doinuan, eta gaur egungo informatzaileek oraindik gogoratzen dutena, maiordomoak edo lehen dantzariak dantzatzen du gainerako gazteak, mutilak eta neskak, bere atzean dituela zapiz elkarturik kate edo soka batean zirkulu bat osatuz. Lehenak baino ez du dantzatzen, eta esaldi musikala buelta, guraizearekin eta agintariei begirako belauniko agurrarekin amaitzen du. Iruñeko taldekideek 'Alkate dantza' deitzen diote dantza honi.

2. Ia etenik gabe, soka desegiten da, eta mutil bakoitzak bere bikotekidearen alboan jartzen da, biak zapiaren bidez elkartuta. Musikariak oso ezaguna den 'Karrika dantza' jotzen du eta dantzariek ohikoa den moduan dantzatzen dute Inguru Haundiaren bertsio oso zabaldu hau, pixka bat lasaiago egiteko berezitasunarekin eta dantzari bakoitza bere bikotearengana pixka bat itzuliz aurrera egin ahala. Une honetan gelditu gabe egiten dituzten zubiak egiten dituzte, hau da, taldea aurrera eginez eta dantza egiteari utzi gabe. Eta behin eta berriz egiten dituzte, azken bikotea lehen postura iristean zubi berri bati ekiten baitiote.

3. Dantzaldia eteten dute tabernara iristean (Iruña Taldeak antzeztua eszenografiak hala aginduta) eta atsedenaldiaren ondoren berriro ekiten diote Karrika dantza berarekin (Cadena deitzen diote).

4. Ondoren Jota, Bals eta Bolerak gehituko dira, Iruñeko gaitariek bildutako doinuen arabera "(Aranburu, 1997, 22)

Hurrengo argitalpena Patxi Arrarasen hil osteko lanari dagokio, J.C. Labeagak atontze lana eginda. Arrarasen lanek iturriak ez aipatzeko tradizioari eusten diote, baina bere deskribapen koreografikoa koherentetzat eta sinesgarritzat jotzen du M. Aranburuk (1997) Arruazuko zortzikoari buruzko bere lan bikainean. Arrarasek Giza dantza deitzen dio eta "Ingurutxoaren familiakoa" dela gehitzen du (Arraras, 1987, 47). Dantza suite baten aurrean geundeke, eta "ezin izan ditugu dantza hau osatzen zuten atal guztiak ezagutu. Lau zati baino ezin izan ditugu bildu: soka dantza, Zortziko, Ingurua eta Pañuelo dantza ". Lehenengoa "dantzarako eta bikoteen prestakuntzarako gonbidapena" izango litzateke. Maiordomoek eta laguntzaileek, neska-maiordomo eta laguntzaileen neska-laguntzaileekin batera, dantza irekiko lukete "plaza erdian dagoen txistulariaren inguruan aurrera egiten duen ilara bat osatuz, eta ia oharkabean markatzen dute erritmo musikala, pauso bat konpasaren zati bakoitzean. Dantzariek kolore biziko zapiak dituzte, eta erlojuaren orratzen kontrako norabidean doaz” (Arrarás, 1987, 47). Lehen ilara horri bikote gehiago gehituz doaz, azkena gehitu arte. Ondoren, atabalariak erritmoa markatzen jarraitzen duen bitartean, "Sokaren azken maiordomoak buruan doanarekin bat egiten du, eta, eskutik helduta, besoak altxatzen dituzte arku eran, eta horren azpian dantzari ilara osoa pasatzen da". Ondoren, maiordomoa bere postura itzultzen da eta Zortzikoa hasten da, bi maiordomoek bakarrik dantzatzen dutena, dantzarien ilarara lotzen dituen bere zapiak askatu gabe. Aurrera egiten duten bitartean, zortzikoaren berezko mugimendu koreografiko klasikoekin dantzatzen dute: pausuak, oinen gurutzeak, entrexat-ak, etab. " (Arraras, 1987, 48). Jarraian, "Giza dantzaren hirugarren zatia, Ingurua izenekoa. Dantzarien ilarak edo sokak, zapiez elkartuta, plazaren inguruan biratzen jarraitzen du. Txistulariak Inguruaren doinu berriei hasiera ematen dienean, dantzari ekiten dio ilarak, konpasaren lehen zatian beltz baten balioaren urrats-salto txiki bat emanez, eskuineko oina ezkerraren aurrean pixka bat gurutzatuta jarriz, eta bi urrastxo-kortxea ditu bigarren zatian, oin txandakatuekin. Dantzarien gorputzak oszilazio mugimendu arina egiten du eskuinetik ezkerrera. Txistulariak egoki irizten dionean Inguruari amaiera ematen dio, nahiz eta danborrariak aurreko erritmo bera jarraitzen duen, laugarren parterako beharrezkoa dena, Pañuelo dantza izenekoa. Dantzaren azken zati hau aurrekoaren pauso koreografiko berarekin dantzatzen da, beti plazaren inguruan translazioan aurrera eginez. Bikote bakoitza zapi batek lotzen du, eta bi ilara osatzen dituzte bata bestearen inguruan, neskak eskuinean doazela. Inguruan bezala, dantzarien gorputzak oszilazio txiki bat egiten du eskuinetik ezkerrera. Zalantzarik gabe, hemen amaitzen zen Giza Dantza, baina ondoren bi koreografia forma berri gehitu ziren, Fandangoa eta Porrusalda. Lehenengoa zirkulu handi bat eginez dantzatzen da, eta bigarrena lerro paraleloetan, ezker-eskuin batean aurrera eta atzera egiten dutenak (avanzan y retroceden en vaivén lateral, jatorrizkoan), in situ-zko pikatua ere ezarriz eta bi koreografia-mugimenduetarako amaierako buelta bat" (Arraras, 1987, 47).

Arruazuko zortzikoari buruz egin zuen lanerako, Mikel Aranburuk "egungo auzokide informatzaileek" emandako datuak ekarri zituen gogora. "Adierazpen zehaztugabeak" zirela onartuta ere, honako datu hauek nabarmentzen zituen: "[egongo zen] zapiz loturiko gizon eta emakumeek osatutako zirkulu irekiko lehen figura bat, plazan dantzatzen zena (Kale Nagusia izeneko espazio angeluzuzen zabalaren mendebaldeko muturrean dago, eta haren ekialdeko muturrean daude, eraikin berean, udaletxea eta Posada)" (Aranburu, 1997, 22). 

Lehen dantza honetan edo bigarren errepikapen batean zubi bat egiten zen, eta horren azpitik dantzari guztiak pasatzen ziren. Ez dago argi lehen bi dantzariek edo lehenak eta azkenak egiten zuten. Jarraian, eta gelditu gabe, "Dantzariak bikoteka jartzen dira, formazio zirkularra mantenduz; horretarako, nahikoa da gizonezkoa bere lagunaren ezkerretara pasatzea zirkuluaren barrutik. Beste testigantza batzuen arabera, une honetan egiten dira nahitaez bikoteka egin beharreko zubiak. Une jakin batean, melodia jakin batekin, taldeak zirkulua luzatzen du Kale Nagusian zehar mugitzeko… eta dantza eten egiten da Posadara iristean… Atsedenaldiaren ondoren, taldea berriro eratzen da berriz ere plazara dantzatuz itzultzeko. Dantza hori amaituta, taldea desegiten zen, eta bikoteka edo taldeka jotak eta porrusaldak dantzatzen ziren” (Aranburu, 1997, 23).

Mikel Aranburuk bere artikuluan errekuperazio proposamena egiten zuen, baina ordurako jada martxan zegoen Iruña Taldeak eskainitako informazioan eta irakaskuntzan oinarritutako errekuperazioa.