San Kiriko Etxarri Aranazko patroia da eta bere egunean (ekainaren 13), hainbat eginkizun egiten dira. Eguerdian meza eta meza ondoren eta elizaren atetik herriko soroak bedeinkatzen dira, uzta ona lortzeko asmoz. Arratsaldean Andra Mari ermitaren ingurumaritan lagun koadrilak merendatzera elkartzen dira eta otamena bukatuta, Dantzakia egiten da baselizaren aurrean. Festa eta dantza arratsaldez egiten da.
San Kirikotik hurbil, ekainaren 16an, San Adrian ospatzen da,...irakurri gehiago
San Kiriko Etxarri Aranazko patroia da eta bere egunean (ekainaren 13), hainbat eginkizun egiten dira. Eguerdian meza eta meza ondoren eta elizaren atetik herriko soroak bedeinkatzen dira, uzta ona lortzeko asmoz. Arratsaldean Andra Mari ermitaren ingurumaritan lagun koadrilak merendatzera elkartzen dira eta otamena bukatuta, Dantzakia egiten da baselizaren aurrean. Festa eta dantza arratsaldez egiten da.
San Kirikotik hurbil, ekainaren 16an, San Adrian ospatzen da, kasu honetan San Adriango baselizan. Eguna goizean goizetik hasten da eta udalak, herriak lagundurik, ermitarako bidea hartzen du. Hamar eta erdiak aldera Udalak gosaria eskeintzen du, “fritada” izenekoa, haragi gisatua eta zopa. Honi laguntzeko ardoa ere banatzen da udalaren kontura eta Sakanako beste herrietan bezala, “barkiloak” edo “katilluak” izeneko zilarrezko edontzietan edaten da. Bazkaldu eta gero dantzak izaten dira, txistulariak mahaien artean ibiltzen baitira kalejirak eta bestalako dantzak eta soinuak joz. Azkena, herrira jeitsi baino lehen Dantzakia, herriko kintoek dantzatuta (18 urte bete dutenak).
Dantzakia Sakanako beste herrietan Zortziko edo Giza dantza izenekin ezagutzen den dantza da. Izan ere, Zortziko izenarekin ere ezaguna da Etxarri-Aranatzen. Dantzariek soka batean egiten dute dantza bata bestearen segidan eta eskutik lotuta, lehenbizikoa izan ezik: hau eta bigarrenaren arteko lotura zapi baten bidez egiten da. Lehendabizikoak agintzen du dantzan eta hau berak nahi duen tokitik eramaten du soka eta dantzaren bukaera nahin duen pertsonaren aurrean dantzatuko du, bere omenez, alegia. Dantzakiak lau melodia ditu eta lau aldiz egiten du dantza eramaten duenak, baina Dantzakia edonork ateratzeko eskubidea dauka eta, beraz, hau guztia errepika daiteke. Bere azken errepikapena egiten duenean, lehen dantzariak eta bigarrenak zubi bat egiten dute eta gainontzekoak haren azpitik pasatzen dira. Hurrengo Dantzakia beste kinto batek aterako du; izan ere, gaur egun urteko kintoek daukate Dantzakia ateratzeko ardura. Dantzakia bukatzen denean jota eta porrusalda dantzatzen dira eta jarraian herrira bueltan. Herrirako itzultze horretan hiruzpalau geldialdi egiten dira, zeinetan dantzatzen den ere bai (jotak, porrusaldak) eta, herrira sartu baino lehen, gauez jada, berriz ere Dantzakia baina orain guztien partaidetzarekin. Dantzakia dantzatzen sartzen dira herrian eta herriko plazaraino joaten dira dantzan.
Azkenik, abuztuko Andra Mariaren egunean (abuztuaren 15) ere egiten da eta festa San Kirikoaren parekoa izaten da.
Dantzakia nola edo hala mantendu egin da denboran zehar, nahiz eta XX. mendearen azkeneko hamarkadan kili-kolo mantendu. Une horretan, galtzear zegoela ikusita, udalari bururatu zitzaion kintoei bere mantentzearen ardura eskeintzea. Hauek onartu eta orain bestelako bizitasuna ikusten zaio.
Dantzakiaren bi deskribapen “historikoak” ditugu. Lehenengoa Daniel Karasatorrek 1983an Rafael Karasatorreren partituretatik transkribatu zituen partituretan agertzen diren ...irakurri gehiago
Dantzakia nola edo hala mantendu egin da denboran zehar, nahiz eta XX. mendearen azkeneko hamarkadan kili-kolo mantendu. Une horretan, galtzear zegoela ikusita, udalari bururatu zitzaion kintoei bere mantentzearen ardura eskeintzea. Hauek onartu eta orain bestelako bizitasuna ikusten zaio.
Dantzakiaren bi deskribapen “historikoak” ditugu. Lehenengoa Daniel Karasatorrek 1983an Rafael Karasatorreren partituretatik transkribatu zituen partituretan agertzen diren oharrak dira. Bestea Patxi Arrarásena da eta 1987an argitaratu zen. Badakigu, beraz, Karasatorreren partituren jatorria eta deskribapenarena, baina hori ez da Arrarasen deskribapenaren eta partituren kasua. Biak ala biak oso baliagarriak dira ikusteko Dantzakia nola izan zitekeen aurreko tradizioan. Esan bezala, Rafael Karasatorren partituretan hainbat ohar dago eta hor azaltzen da Dantzakiaren osaketa. Hasierako melodia “Mutillak biltzeko asierako doñua” da eta dagokion partitura dio: “baimena jaunari”, “Doñu-au jauzka eta saltokan mutil lendakariak edo erregeak txapela kenduaz baimena eskatuko dio aintari edo alkate jaunari lau doñu hoiek biñaka bat batean dantzatukodute”. Aspaldiko ohituran azken ezkondua zen lehena dantzakia ateratzen, Aranazko Komunitatean egiten omen zen eran. Daniel Karasatorrek azaltzen duen moduan, lehendabiziko dantzari horrek alkateari dantzatzeko baimena eskatu behar zion eta, behin jasota, dantzaria musikarien parera hurbiltzen zen. Haien parera iristean dantzatzeko deia edo tokea jotzen zen eta dantzari guztiak sokara sartzen ziren. Egungo lehengo dantzariak soka nahi duen tokitik eramaten badu ere, aspaldian, lehendabiziko lau zortzikoak erlojuaren orratzen kontrako norabidean egiten ziren. Lau zortziko hauek soilik mutilek dantzatzen zuten.
Lau zortziko horien ondoren, Daniel Karasatorrek dio: “Doñu onekin, zubiya egin, neskak billarako”. Une horretan neskak hasten ziren Dantzakian parte hartzen. Ordutik aurrera lehendabiziko dantzariak edo “erregeak” bere atzetik doan neskari dantzatuko dio ondoren datozen melodiekin: “Doñu honekin neskari begira lendakariak bakarrik dantzatuko du” (Karasatorre, 1983). Mutil dantzetan zortzikoen erritmoa 2/4koa baldin bazen, neskekin bestelako erritmoa eta, beraz, dantzakera izaten zen. Neskekin dantzatzeko bi melodiak 5/8ko erritmoan idatzita daude. Sánchezek dio lehendabiziko melodiak “antza handia du Urdainen egiten den batekin” (Sánchez, 2020). Bigarrenak Lakuntzako alkate dantzan egiten diren zortzikoetako baten bertsioa da.
Dantza multzo honi Dantzakia deitzen badiogu, hau guztia errepika zitekeen alkateari baimena eskatuz gero, beste edonor lehendabiziko dantzaria izan zitekeela.
Aurreko garai horretan Etxarri Aranazko erromerietara Arañazko Lurraldeko herrietako biztanleak (komuneroak) joaten ziren eta Dantzakia baliatzen zuten gazteen arteko nolabaiteko lehiakortasuna dantzakeran adierazteko. Horretarako aurretik prestazen zituzten dantzaren pausoak ahalik eta dotore eta trebeen egiteko.
Arrarasek ez dio inoiz Dantzaki deitzen deskribatzen duen dantza multzoari, ezta dantzetako bakar bati ere. Egia da argitalpena bera hil ondorengoa dela eta J.C. Labeaga folkloristak prestatu zuela. Dantzen deskribapena ez da beste dantzetan aurkitzen dugun xehetasunarekin egiten.
Arrarasek "Ingurutxo de Echarri Aranaz-i" buruz hitz egingo du (Arrarás, 1987:48) eta hainbat dantzaz osatuta egongo da: Soka dantza, Zortziko, Zubia, Inguruko eta Pañuelo dantza, alegia. Gainera, "sin que formara parte del Ingurutxo, existía la costumbre de bailar un Fandango y una Porrusalda. Y como número final… Karrika dantza [Ingurutxoan parte izan gabe, Fandango bat eta Porrusalda bat dantzatzeko ohitura zegoen. Eta azken dantza gisa: karrika dantza]". (Arrarás, 1987:50)
Soka dantza bi aldiz dantzatuko zen. Alde batetik, ingurutxoaren hasieran: "tiene como finalidad la invitación al baile y la formación de parejas… inician la danza los dos mayordomos de la juventud y sus dos ayudantes acompañados de sus respectivas parejas… en tanto que el txistulari interpreta la Soka dantza, los ocho bailarines indicados irrumpen en la plaza en una sola fila y unidos por pañuelos de colores… giran alrededor del txistulari en movimiento de traslación alrededor de la plaza, en el sentido contrario a las manecillas de las agujas del reloj, y al mismo tiempo marcan con sus pies el ritmo de la melodía, un paso en cada parte del compás. Cuando el txistulari crea oportuno deja de interpretar la música, pero el atabalari continúa marcando el mismo ritmo sin que por ello cese la fila de bailarines en su traslación alrededor de la plaza. [Dantzarako gonbidapena eta bikoteen eraketa ditu helburu. Gazteriaren bi maiordomoek eta haien bi laguntzaileek ekiten diote dantzari, bakoitzak bere bikotekidearekin batera. Txistulariak soka dantza interpretatzen duen bitartean, adierazitako zortzi dantzariak ilara bakar batean sartzen dira plazan koloretako zapiekin elkartuta... txistulariaren inguruan jiratzen dira, plazaren inguruan translazio-mugimenduan, erlojuaren orratzen kontrako norabidean eta, aldi berean, beren oinekin markatzen dute melodiaren erritmoa, urrats bat konpas bakoitzean. Txistulariak egoki irizten dionean, musika interpretatzeari uzten dio, baina atabalariak erritmo bera markatzen jarraitzen du, dantzarien ilarak plazaren inguruko translazioa eten gabe]"(Arraras, 1987:49).
Dei musikal baten ondoren (Deia) Zortzikoa dantzatzen hasten zen. “Es bailado únicamente por los dos mayordomos, es decir, por el primero y último danzari de la cuerda. Bailan sin soltarse de los pañuelos que les une al resto de la fila, y la coreografía que interpretan es la clásica del zortziko y siempre avanzando en la misma dirección inicial. [Bi maiordomoek bakarrik dantzatzen zuten, hau da, sokako lehen eta azken dantzariek. Ilarako gainerakoekin lotzen dituzten zapiak askatu gabe dantzatzen dute, eta interpretatzen duten koreografia zortziko klasikoa da, eta beti hasierako norabide berean egiten dute aurrera]"(ibidem).
Zortzikoaren ondoren soka dantza errepikatzen zen, baina oraingoan bertan sartu nahi zuten bikote guztiek parte hartuko zuten. Horren ostean Zubia: "el mayordomo, que ocupa el último lugar de la cadena, se une con el de cabeza y, unidos por las manos, alzan sus brazos formando arco, bajo el que pasa toda la fila de danzantes. [Katearen azken tokian dagoen maiordomoa, lehenbizikoarekin elkartzen da eta, eskuekin elkartuta, bere besoak altxatzen dituzte arkua osatuz, honen azpian dantzarien ilara osoa pasa dadin" (ibidem). Bere postuetara itzuli ondoren, Ingurukoa hasten zen: "los bailarines, siempre unidos por pañuelos, van marcando el ritmo musical, un paso en la primera parte del compás con el pie derecho ligeramente cruzado por delante del izquierdo, y dos pasitos-corchea en la segunda parte, con pies alternos. Cuando el txistulari cree oportuno da comienzo a una nueva melodía de Inguruko. [Dantzariak, beti zapiekin elkartuta, erritmo musikala markatzen joaten dira: pauso bat konpasaren lehen zatian eskuineko oina ezkerrekoaren aurretik pixka bat gurutzatuta, eta bi pausutxo-kortxea bigarren zatian, oin alternoekin. Txistulariak egoki deritzonean Ingurukoaren doinu berri bati ematen dio hasiera]"(ibidem). Koreografiak errepikatu egiten ziren eta horien aurretik txistulariak abisu-deia (deia) jotzen zuen.
Azkenik Pañuelo dantza dantzatzen zen. Azken Ingurukoaren ondoren, “la fila se divide en dos, siendo ocupada por las muchachas. Las parejas de danzaris van unida por medio de un pañuelo. En este baile las parejas danzan unas en pos de las otras en torno al txistulari colocado en el centro de la plaza. Marcan con sus pies el mismo ritmo coreográfico del Inguruko, o sea, un paso-negra en la primera parte del compás y dos pasitos-corchea en la segunda, alternando los pies. [Ilara bitan banatzen da, neskek okupatzen dutelarik. Dantzari-bikoteak zapi baten bidez lotuta doaz. Dantza honetan bikoteak elkarren atzetik dantzatzen dira plazaren erdian jarritako txistulariaren inguruan. Oinekin Ingurukoaren erritmo koreografiko bera markatzen dute, hau da, pauso-beltz bat konpasaren lehen zatian eta bi pausutxo-kortxea bigarrenean, oinak txandakatuz]"(ibidem).
Hau guztia aldatu egin da denboraren eraginez. Dantza une txarrak bizi ditu eta oraingo garaietara egokitu behar izan da, behar izan dute etxarriarrek. Horregatik, aspaldian mutilak soilik dantzatzen baziren, orain neskak ere dantzatzen dira eta lehen unetik, lehen mutilen soka dantza zena mistoa bihurtuz. “Lendakari edo erregea” zena, orain erregina ere izan daiteke. Zubiak, mutilen dantzen eta neskeekin egiten ziren dantzen artean egiten zena, dantzaren bukaera adierazteko balio du orain. Azkenik, lehen neskari egiten zitzaizkion dantzak desagertu egin dira.
Neska-mutilak baserritarrez jantzita joaten dira. Lehendabiziko dantzariak, neskak zein mutilak, txapela jantzi behar du.
Garapena: Arrarasek maiordomoek dantzatzeko erabiltzen zuten janzkeraren deskribapen zehatza ematen du: "llevan cruzadas al pecho dos anchas cintas azules que constituyen emblema de autoridad sobre la juventud de la villa, y sus ayudantes una sola cinta terciada al pecho. [Bi zinta urdin zaba...irakurri gehiago
Neska-mutilak baserritarrez jantzita joaten dira. Lehendabiziko dantzariak, neskak zein mutilak, txapela jantzi behar du.
Garapena: Arrarasek maiordomoek dantzatzeko erabiltzen zuten janzkeraren deskribapen zehatza ematen du: "llevan cruzadas al pecho dos anchas cintas azules que constituyen emblema de autoridad sobre la juventud de la villa, y sus ayudantes una sola cinta terciada al pecho. [Bi zinta urdin zabal daramatzate bularrean gurutzatuta, gazteriaren autoritatearen ikur direnak, eta bere laguntzaileek zinta bakar bat daramate bularrean gurutzatuta]" (Arrarás, 1987:49).
Dantzakiaren lehen partiturak R.M. Azkuek jaso zituen Etxarriko gaitari eta txistularia zen Rafael Karasatorrerengadik. Dantzaki izenarekin partitura bakarra dakar eta ohar batekin dator:
“Es la primera de las seis piezas de que se habla en el número 93. Al final de esta primera hace una cabriola el danzante y los demás dicen: Aide, lagun, aide [93 zenbakian mintzatzen den sei soinuetako lehendabizikoa da. Hau bukatzeko dantzariak kabriola bat egiten du eta gainontzekoek Aide, lagun, aide erraten dute]” (Azkue, 1916: 433-436).
93. zenbakiko partituraren oharrean dio:
“De Etxarri-Aranaz (Nabarra). Lo aprendí de Rafael Karasatorre. Esta pieza y los números 89, 90, 91, 92 y 94 forman un conjunto que se interpreta tres veces al año. Lo llaman Dantzaki, especie de aurresku de B. y G. Termina con golpe de tambor [Etxarri Aranazkoa (Nabarra). Rafael Karasatorrerengandik ikasi nuen. Soinu honek eta 89, 90, 91, 92 eta 94k urtean hiru aldiz jotzen den bilduma osatzen dute. Dantzaki deitzen diote, B. eta G.-ko aurreskuaren motatakoa]” (Azkue).
Melodia sorta honetan agertzen diren izenburuak hauek dira: Dantzaki (I), Zortziko (VII), Ingurutxu (III), Fandango (IV), Arin-Arin (II) eta Inguru dantza.
Hurrengo partitura bilduma Karasatorren horren ondorengoa zen Daniel Karasatorrek ere egin zuen. Honek ere idatzi zituen bere garaian jotzen ziren melodiak eta Azkuek jasotakoekin konparatuz, aldaketak egon dira Dantzakiaren osaketan. Melodia batzuk mantendu dira, baina beste batzuk desagertu egin dira.
Sánchezek dioen moduan, mutilak biltzeko jasotzen duen deia gaitarako “dei luze eta loratua” ematen du (Sánchez, 2020), baina gaur txistuarekin egiten da dantza. Hurrengo melodiak dantzakiarenak dira, zortzikoenak mugimenduak dei batekin hasten dira eta horretarako.
AURKEZPENA
San Kiriko Etxarri Aranazko patroia da eta bere egunean (ekainaren 13), hainbat eginkizun egiten dira. Eguerdian meza eta meza ondoren eta elizaren atetik herriko soroak bedeinkatzen dira, uzta ona lortzeko asmoz. Arratsaldean Andra Mari ermitaren ingurumaritan lagun koadrilak merendatzera elkartzen dira eta otamena bukatuta, Dantzakia egiten da baselizaren aurrean. Festa eta dantza arratsaldez egiten da.
San Kirikotik hurbil, ekainaren 16an, San Adrian ospatzen da,...irakurri gehiago
Dantzakia nola edo hala mantendu egin da denboran zehar, nahiz eta XX. mendearen azkeneko hamarkadan kili-kolo mantendu. Une horretan, galtzear zegoela ikusita, udalari bururatu zitzaion kintoei bere mantentzearen ardura eskeintzea. Hauek onartu eta orain bestelako bizitasuna ikusten zaio.
Dantzakiaren bi deskribapen “historikoak” ditugu. Lehenengoa Daniel Karasatorrek 1983an Rafael Karasatorreren partituretatik transkribatu zituen partituretan agertzen diren ...irakurri gehiago
Herriko kintoek (urtean 18 urte betetzen dutenek) ateratzen dute. Dantza aurrera egin ahala, edonor sar daiteke.
San Adriango ermita, Andra Mariren ermita, zilarrezko katiluak edo “barkilloak”, erromeriak
MULTIMEDIA
Neska-mutilak baserritarrez jantzita joaten dira. Lehendabiziko dantzariak, neskak zein mutilak, txapela jantzi behar du.
Garapena: Arrarasek maiordomoek dantzatzeko erabiltzen zuten janzkeraren deskribapen zehatza ematen du: "llevan cruzadas al pecho dos anchas cintas azules que constituyen emblema de autoridad sobre la juventud de la villa, y sus ayudantes una sola cinta terciada al pecho. [Bi zinta urdin zaba...irakurri gehiago
Dantzakiaren lehen partiturak R.M. Azkuek jaso zituen Etxarriko gaitari eta txistularia zen Rafael Karasatorrerengadik. Dantzaki izenarekin partitura bakarra dakar eta ohar batekin dator:
“Es la primera de las seis piezas de que se habla en el número 93. Al final de esta primera hace una cabriola el danzante y los demás dicen: Aide, lagun, aide [93 zenbakian mintzatzen den sei soinuetako lehendabizikoa da. Hau bukatzeko dantzariak kabriola bat egiten du eta gainontzekoek Aide, lagun, aide erraten dute]” (Azkue, 1916: 433-436).
93. zenbakiko partituraren oharrean dio:
“De Etxarri-Aranaz (Nabarra). Lo aprendí de Rafael Karasatorre. Esta pieza y los números 89, 90, 91, 92 y 94 forman un conjunto que se interpreta tres veces al año. Lo llaman Dantzaki, especie de aurresku de B. y G. Termina con golpe de tambor [Etxarri Aranazkoa (Nabarra). Rafael Karasatorrerengandik ikasi nuen. Soinu honek eta 89, 90, 91, 92 eta 94k urtean hiru aldiz jotzen den bilduma osatzen dute. Dantzaki deitzen diote, B. eta G.-ko aurreskuaren motatakoa]” (Azkue).
Melodia sorta honetan agertzen diren izenburuak hauek dira: Dantzaki (I), Zortziko (VII), Ingurutxu (III), Fandango (IV), Arin-Arin (II) eta Inguru dantza.
Hurrengo partitura bilduma Karasatorren horren ondorengoa zen Daniel Karasatorrek ere egin zuen. Honek ere idatzi zituen bere garaian jotzen ziren melodiak eta Azkuek jasotakoekin konparatuz, aldaketak egon dira Dantzakiaren osaketan. Melodia batzuk mantendu dira, baina beste batzuk desagertu egin dira.
Sánchezek dioen moduan, mutilak biltzeko jasotzen duen deia gaitarako “dei luze eta loratua” ematen du (Sánchez, 2020), baina gaur txistuarekin egiten da dantza. Hurrengo melodiak dantzakiarenak dira, zortzikoenak mugimenduak dei batekin hasten dira eta horretarako.
Azkue, R. M. (1921). Cancionero popular vasco. A. Boileau & Bernasconi. Barcelona
Fernández de Larrinoa, K. (2003). Calendario de fiestas y danzas tradicionales en el País Vasco. Vitoria-Gasteiz: Eusko Jaurlaritza/Gobierno Vasco.
Sánchez Ekiza, Karlos (2020). Etxarri-Aranazko Dantzakia. Auñamendi Entziklopedia [on line], 2020. [Kontsulta data: 2020ko Maiatzaren 21a]. Eskuragarri hemen: irakurri gehiago
Garbiñe Karasatorrek kintoak prestatzen ditu