Paloteadoa herri antzerkia eta dantza batzen dituen folklore adierazpena da. XX.mendearen hasieran galdutako paloteadoa 2008an berreskuratzen dute Murchanten. Maiorala, Rabadana, Deabrua eta Aingeruak egiten duten antzezpenean zehar tartekatuz dantza ezberdinak egiten dira: makil dantzak, arku dantzak, zinta dantzak eta giza dorrea.
Murchanteko Paloteadoa abuztuaren 15ean egiten da, San Roke egunean (Murchanteko zaindaria). Paloteadoaren funtzioa Foruen Plazan jartzen den oholtza baten gainean egiten da, ikuslez betetzen ohi dena. Oholtzaren buruan San Rokeren irudia duen panel bat jartzen da. Dantzariak plazan sartzen dira bere mutur batetik, kalejira bat dantzatuz eta pertsonaiak lagun dituztela: Mayoral (Artzai nagusia), Rabadan (Artzaia), Aingerua eta Deabrua. Antzezpenak Paloteadoen eskema tradizionala jarraitzen du...irakurri gehiago
Murchanteko Paloteadoa abuztuaren 15ean egiten da, San Roke egunean (Murchanteko zaindaria). Paloteadoaren funtzioa Foruen Plazan jartzen den oholtza baten gainean egiten da, ikuslez betetzen ohi dena. Oholtzaren buruan San Rokeren irudia duen panel bat jartzen da. Dantzariak plazan sartzen dira bere mutur batetik, kalejira bat dantzatuz eta pertsonaiak lagun dituztela: Mayoral (Artzai nagusia), Rabadan (Artzaia), Aingerua eta Deabrua. Antzezpenak Paloteadoen eskema tradizionala jarraitzen du: Mayoralaren eta Rabadanaren arteko elkarrizketa, Deabruaren agerpena eta Aingeruaren epemuga. Paloteadoan modu kritikoan errepasatzen du gaurkotasuna, tokikoa zein orokorra.
1972an, Patxi Arrarasek dantzari buruzko opuskulu bat argitaratu zuen (Arrarás, 1972). Bertan, «dantza pirriko edo gerlariei» buruz hitz egiterakoan, paloteadoak edo «Dance»-ak barne sartu zituen:
El Dance se conservó hasta fines del siglo pasado en Murchante, Ribaforada… [Dance-a iragan mendearen amaiera arte mantendu zen Murchanten, Ribaforadan…] (Arrarás, 1972, 21)
Seguraski, José María Iribarrenen aurreko argitalpen b...irakurri gehiago
Seguraski, José María Iribarrenen aurreko argitalpen batetik hartu zuen informazioa (Iribarren, 1970, 2002, 152).
1972an ere, Inocencio Aguadok «Paloteado de Murchante» lana argitaratu zuen, paloteado honen lehen ikerketa lana. Aguadok ez zituen koreografiak ikertu, ezta alderdi musikala ere. Paloteadoaren kasuan:
Tampoco tengo la letra y música del Solista, de la Polka y del estribillo que forman parte del Paloteado [Ez ditut, halaber, Paloteadoa osatzen duten bakarlariaren, Polkaren eta leloaren hitzak eta musika] (Aguado, 1972, 18).
Nolanahi ere, honako hauei buruz hitz egingo du:
paloteados finiseculares que se representaban a beneficio de los soldados enfermos [de la guerra de Cuba] [Kubako gerrako] soldadu gaixoen mesedetan antzezten ziren paloteado finisekularrak] (Aguado, 1972, 18)
Aguadok informazioa Pascual Gonzalezengandik jaso zuen, elkarrizketa egin ziola 90 urte zituelarik (1970 izan zen). Informatzaile horrek jakinarazi zion Paloteadoa dantzatzen eta antzezten zutela hamaika pertsona: hiru pertsonaia (Mayoral, Rabadan eta Deabrua) eta zortzi dantzari (Idem). Murchanteko paloteadoaren ezaugarria da, eta segur aski gainerako paloteadoena, ez zela Murchanten bakarrik antzezten:
También lo ichábamos algunos años en Tudela, que nos hicieron un gran tablado. Además en Cintruénigo y en Monteagudo [Tuteran ere botatzen genuen urte batzuetan, oholtza handi bat egin zigutelako. Gainera, Cintruenigon eta Monteagudon ere (Idem).
Musika Murchanteko bandako bospasei musikarirekin interpretatzen zen, eta jasotzen zenaren erdiarekin ordaintzen zitzaien:
Al que tocaba el cornetín se le daba doble porque toca él sólo cuando la música se cansaba [Kornetina jotzen zuenari bikoitza ematen zitzaion, musika nekatzen zenean bakarrik jotzen zuelako (Aguado, 1972, 19).
Paloteadoaren garapenak, dantza eta antzezpenarena, bost atal zituen eta ordubete irauten zuen:
El Paloteado propiamente dicho, el Desafío; el Encintado; la Danza del Arco y el Castillo Humano [Paloteadoa bera; Erronka; Zinta dantza; Arku dantza eta Giza Gaztelua (Idem).
Dantzariek eta pertsonaiek «erdira edo oholtzara sartu aurretik desfilatzen genuen, musika-banda txikiaren pasodoble baten doinuan» (Idem). Dantzei buruz ematen duen azalpena oso azalekoa da:
Al son de la banda el coro cantaba el «Yéndome yo» mientras con los palos y los cascabeles que hacía de batería iniciábamos el juego o baile golpeándolos en forma de una X con los compañeros del frente y otras veces con los de derecha e izquierda, girando y haciendo varios pasos según habíamos ensayado. Después del coro seguía la música del solista acompañado solamente por el cornetín. El coro hacía el ritornello y todo se repetía hasta que terminaba la danza [Bandaren doinuan, abesbatzak «Yéndome yo» (lit. Banoala ni) abesten zuen, eta bateria-lanak egiten zituen makilekin eta txintxarriekin jolasa edo dantza hasten genuen, X bat eginez elkarren kontra kolpatuz aurreko kideekin, eta beste batzuetan eskuinekoekin eta ezkerrekoekin, biratuz eta zenbait urrats eginez, entseatu genuenaren arabera. Abesbatzaren ondoren, bakarlariaren musika entzuten zen kornetinak bakarrik lagunduta. Koruak ritornelloa egiten zuen eta dena errepikatzen zen dantza amaitu arte] (Aguado, 1972, 19).
Beste paloteado batzuetan, dantzariek, antzezpenari dagokionez, soilik «Cortesiak» atalean parte hartzen dute; Aguadoren deskribapenean, aldiz, bigarren atalaren, «Desafioa»-ren parte garrantzitsua dira:
El segundo número era todo él hablado, recitado o gritado [...], pero era el más divertido: el Desafío. [...] era una serie de chascarrillos, chistes o versos [... que] tenían por objeto sacar en público los defectos físicos, las costumbres estrafalarias y las puyas que se tiraban entre los componentes subalternos y el rapatán [...]. Entre verso y verso de los contendientes el coro cantaba la Polka con la banda para dar tiempo a que discurriera o recordara el verso que le correspondía [...]. Al final de desafío mediaba el Diablo dirimiendo la pelea con un chiste convincente [...] y el coro lo festejaba con la música del brindis y la bota de vino [Bigarren atala mintzatua, errezitatua edo oihukatua zen [...], baina dibertigarriena zen: Desafioa. [...] txutxu-mutxu, txiste edo bertso sorta bat zen [... zeinak], akats fisikoak, ohitura estrafalarioak eta rapatanaren eta menpekoen artean botatzen ziren eztenak jendaurrean ateratzea helburu zuena [...]. Bertsoen artean, koruak Polka kantatzen zuen bandarekin, zegokionari bertsoa asmatzeko edo gogoratzeko denbora emateko [...]. Desafioaren amaieran, Deabruak txiste sinesgarri batekin borroka erabakitzen zuen [...] eta abesbatzak toparen musikarekin eta ardo-zahatorekin ospatzen zuen (Aguado, 1972, 21).
Ondoren «Encintado» (Zinta dantza) egiten zen eta «danza del Arco» (Arku dantza) amaitzen zen:
La danza del Arco era muy vistosa y elegante. Parecían verdaderos ejercicios de circo por el juego que hacían pasándose el arco por debajo de la garra, subiéndolo por la espalda y haciendo combinaciones ya ensayadas. Este número se hacía con la música y coro del Estribillo, que se repetía hasta terminar el juego del arco [Arkuaren dantza oso ikusgarria eta dotorea zen. Zirkuko benetako ariketak ziruditen, arkua hankaren azpitik pasatuz, bizkarretik igoz eta entseatutako konbinazioak eginez egiten zuten jolasagatik. Atal hau Estribilloaren musika eta koruarekin egiten zen, eta hori errepikatu egiten zen arkuaren jolasa amaitu arte]. (Aguado, 1972, 22).
Paloteadoa Giza Gazteluarekin amaitzen zen:
Cinco hombres de pie sobre el suelo sostenían a otros tres sobre sus hombros y sobre estos tres trepaba el rapatán, que recitaba otros versos festivos [Lurrean zutik zeuden bost gizonek beste hiruri eusten zieten sorbalda gainean, eta hiru hauen gainean rapatana igotzen zen, jai-giroko beste bertso batzuk errezitatzen zituena]. (Aguado,1972, 22)
XX. mendeko 70eko hamarkadan, Jose Maria Jimeno Juriok ere Nafarroako Erriberako paloteadoak ikertu zituen eta hainbat artikulu argitaratu. Horietako batzuetan Murchanteko Paloteadoari buruz hitz egiten digu, bereziki bere jatorriaz:
Tenemos datos explícitos certificadores del origen aragonés. En Murchante se estrenó el paloteado para las fiestas de Pascua de Resurrección del año 1902, sin que anteriormente fuera conocido, y fue un hombre de Tarazona quien enseñó texto y danzas al grupo local [Aragoiko jatorria ziurtatzen duten datu esplizituak ditugu. Murchanten, 1902ko Pazko jaietarako paloteadoa estreinatu zen, aurretik ezaguna izan ez zena, eta Tarazonako gizon bat izan zen herriko taldeari testua eta dantzak irakatsi zizkiona]. (Jimeno Jurío, 1974/2006, 39 )
Argitalpen horretan bertan, Jimeno Juríok Inocencio Aguado zuzendu zuen, bai informatzailearen adinari dagokionez (orain 80 urte ditu), bai pertsonaien kopuruari dagokionez (Jimenok Aingerua gehitzen du) (Jimeno Jurío, 1974/2006, 40,). Urtebete geroago, ordea, erlatibizatu egin zuen paloteatuen jatorri aragoiarrari buruzko baieztapen hura:
Hoy hubiera sido más cauto en las conclusiones. Estas afirmaciones parten de un doble principio, no del todo válido cuando se aplica al folklore: el documentalismo y la teoría difusionista [...] Afirmar que la jota o el faldellín nacieron en Valencia, o que el paloteado llegó a Navarra desde Aragón, no deja de ser una afirmación simplista [...]. Ignoramos al menos por ahora, si en épocas anteriores fue practicado el dance en esas localidades [Gaur zuhurragoa izango nintzatekeen ondorioetan. Baieztapen hauek printzipio bikoitz batetik abiatzen dira, folkloreari aplikatzen zaionean erabat baliozkoa ez dena: dokumentalismoa eta teoria difusionista [...] Jota edo faldellin Valentzian jaio zirela edo paloteadoa Aragoitik Nafarroara iritsi zela esatea baieztapen sinplista da [...]. Oraingoz behintzat, ez dakigu aurreko garaietan herri horietan dance-a egin ote zen. (Jimeno Jurío, 1990, 141-142)
1977an, Iruñeko Ortzadar Dantzari Taldeak Erriberako paloteadoei buruzko ikerketa-kanpaina hasi zuen. Horien artean Murchantekoa. 1977-78ko neguan ez ziren makil jotzailearen protagonistak aurkitu, baina bai ikusi zutenak. Inocencio Aguadok emandako dantzen deskribapenak ez ziren nahikoak dantza horiek berreraikitzeko. Beraz, inguruko paloteadoetan ikertzea erabaki zen. Ortzadarreko ikerketaren laburpen-lanean, Mikel Aranburuk berreraikitze-prozesuari buruzko informazioa eman zuen:
Este baile, en la versión original de la partitura tal y como la recogiera Aguado (sin el aditamento del solista), coincide con el número séptimo del paloteado de Novillas (Zaragoza), a tres kilómetros de Cortes y a unos treinta de Murchante, donde dejó de bailarse en los años cincuenta, resultando en vano los intentos de reconstruir la danza, pues el tiempo había borrado de la memoria de sus protagonistas los pasos precisos [...]. Encontramos nuevamente dicho baile en la localidad zaragozana de Grisel, próxima a Tarazona, donde con mayor fortuna pudimos aprenderlo de algunos antiguos paloteadores. En líneas generales responde a la descripción de Inocencio Aguado y a la que nos dieron nuestros inseguros informantes de Murchante y Novilla. Se trata probablemente del mismo baile [Dantza hau, partituraren jatorrizko bertsioan eta Aguadok jaso zuen bezala (bakarlariarena gehitu gabe), Cortes-tik hiru kilometrora eta Murchantetik hogeita hamar kilometrora dagoen Novillasko (Zaragoza) paloteadoaren zazpigarren dantzarekin bat dator. Hemen berrogeita hamarreko hamarkadan dantzatzeari utzi zitzaion, dantza berreraikitzeko ahaleginak alferrikakoak izan zirelarik, denborak protagonisten oroimenetik beharrezko urratsak ezabatu baitzituen [...]. Zaragozako Grisel herrian aurkitu genuen berriz ere dantza hori, Tarazonatik hurbil, eta han, aberastasun handiagoarekin, antzinako makil dantzari batzuengandik ikasi ahal izan genuen. Oro har, Inocencio Aguadoren deskribapenari eta Murchante eta Novillasko gure informatzaileek eman zigutenari erantzuten dio. Ziurrenik dantza bera da] (Aranburu, 1986, 62)
Makil dantza bezala, arkuena ere ez zen gogoratzen, baina Aguadoren deskribapena nahikoa izan zen koreografia aurkitzeko, eta berriro ere Griselen:
La danza que describiera Pascual González, uno de los últimos danzantes, a Inocencio Aguado [...] se corresponde plenamente con la aprendida en Grisel, cuya melodía [...] es propia y diferente a las recogidas por Aguado [Pascual Gonzálezek, azken dantzarietako batek, Inocencio Aguadori deskribatu zion dantza [...] Griselen ikasitakoarekin guztiz bat dator, bere doinua berezkoa zaio, Aguadok jasotakoen desberdina baita [...]] (Idem).
Melodian zegoen desadostasuna ez zen oztopotzat hartu. Aguadok ekarritako doinua («Estribillo»):
Es utilizada en buena parte de los dances navarros y aragoneses para efectuar las alternancias mediante el «cambio de filas», necesarias para que cada uno de los ocho paloteadores quede en primera fila para dar [...] su desafío al rapatán en Murchante [...] No sería distinto en Murchante a juzgar por el título y letrilla de la melodía [Nafarroako eta Aragoiko dance-en zati handi batean txandakatzeak «ilara-aldaketaren» bidez egiteko erabiltzen da, eta hauek beharrezkoak dira zortzi makil dantzarietako bakoitza lehen lerroan gera dadin [...] Murchanteko rapatanari bere erronka emateko [...] Melodiaren izenburua eta letratxoa kontutan hartuta, ez litzateke desberdina izango Murchanten](Aranburu, 1986, 62).
Azkenik, 2008an, boluntario talde batek eta Murchanteko Dantza Taldeko dantzari taldekidek berreskuratu zuten behin betiko. Hala ere, dantzak pixkanaka sartu ziren Paloteadoan. Hasiera batean Ortzadar Elkarteak berreskuratutakoak gehi Jabitxu Perez de Obanosek sortutakoak: La Correosa (2008), Pasacalles (2009), Trenzado (2010) eta La Tarranquera (2017).
Koreografiak zortzi dantzarientzat pentsatuta daude. Zortzi edo honen multiploak dantzatzen dira. Gutxieneko zortzi dantzariak baino gehiago izaten dira beti eta, horregatik, dantzak banatzen dira.
Makil dantzaria: Aragoiko estiloko espartinak, zintak zangartean gurutzatuta belaunen azpian lotu arte; galtzerdi zuri zulatuak, eta, gainetik, belaunetaraino iristen diren pololoak, puntillekin amaituak eta hanka bakoitzaren kanpoaldean ponpoi gorri bikoitza dutenak. Pololo honen gainean, pololoaren azken zatia ikusten uzten duen galtza urdin bat janzten da. Bere gainean, izterraren erdiraino, faldellin edo gonatxo z...irakurri gehiago
Makil dantzaria: Aragoiko estiloko espartinak, zintak zangartean gurutzatuta belaunen azpian lotu arte; galtzerdi zuri zulatuak, eta, gainetik, belaunetaraino iristen diren pololoak, puntillekin amaituak eta hanka bakoitzaren kanpoaldean ponpoi gorri bikoitza dutenak. Pololo honen gainean, pololoaren azken zatia ikusten uzten duen galtza urdin bat janzten da. Bere gainean, izterraren erdiraino, faldellin edo gonatxo zuria, gerriari eutsita gerriko gorri batez. Alkandora zuria, mahukak garbalduak, eta buruan zorongo edo zapi bat.
Mayoral: Jantzia ez dago egonkor. Maioralaren papera mutil batek egin duenean, honek txapela beltza, marra diplomatikoko prakak, alkandora zuria, txaleko beltza, gerriko beltza eta espartin zuriak ditu jantzita. Neska batek egin duenean, txalekoa mantendu du, prakak ilunak dira, beltzak, espartinak eta gerrikoa kolore berekoak. Mayoralak sarde antzeko bat erabiltzen du Arku dantza (2) dantzatzeko.
Rabadán: Mahoizko praka urdinak, abarka beltzak, kana-erdiko artilezko galtzerdiak praken gainetik, gerriko beltza eta alkandora koadroduna janzten ditu. Buruan txapel beltz bat darama eta, sorbaldan, alforja bat.
Deabrua: Beltzez jantzita dago, eta kapa beltz luzea du, azpia gorri kolorekoa duena. Aurpegia gorriz eta beltzez margotuta dauka eta, buruan, bi adar gorri.
Aingerua: Tunika zuri bat, hegal zuri zabalak bizkarrean eta koroa zuri bat buruan.
Evolución: Inocencio Aguadok Murchanteko makil dantzarien jantziaren lehen deskribapena jaso zuen:
Calzábamos alpargatas blancas con cintas rojas que las cruzábamos por la pantorrilla sobre las medias blancas de lana […] Mas, luego, venía unos calzones con puntilla, corticos, hasta las ligas. Encima unos pantalones azules de satén hasta la rodilla con una abertura a los costados; faja colorada y camisa blanca, remangada al codo. Lo más lujoso era la enagüilla o faldellín, blanca, planchada y mucho acampanada […] [Zinta gorriak zituzten espartin zuriak janzten genituen, eta zangartean gurutzatzen genituen artilezko galtzerdi zurien gainean [...] Gero puntilladun galtza motzak etortzen ziren ligetaraino. Gainean, saten galtza urdinak belauneraino, alboetan irekidura bat zutela; gerriko gorria eta alkandora zuria, mahukak ukondoraino garbalduak. Luxuzkoena «enagüilla» edo faldellin zen, zuria, lisatua eta oso zabala [...]
[El traje del Diablo] todo era negro hasta la cara que se le enfurruñaba con corcho quemau. Alpargatas, calcetines, calzoncillos y camiseta, tejidos y bien ceñidos al cuerpo. Lo que se dice un don Tancredo, negro. Llevaba en la cabeza un gorro bien escasquetado de donde salían dos grandes orejas y dos cuernos; y por abajo… por… por por donde la espalda pierde el nombre salía una cola inhiesta rematada por una borlita y un cascabel. Empuñaba un tridente de palo con el que amedrentaba a la chiquillería [[Deabruaren jantzia] dena zen beltza, aurpegia ere, kortxo erre batez zikintzen zitzaiona. Espartinak, galtzerdiak, galtzontziloak eta kamiseta, ehunak eta gorputzari ongi lotuak. Don Tancredo bat esaten dena, beltza. Buruan txano bat zeraman, bi belarri handi eta bi adar zituena; eta behetik... bizkarrak izena galtzen duen tokitik isats bat ateratzen zen, borlatxo txiki batez eta txintxarri batez errematatua. Sarde bat zeukan eskuan, umeak beldurtzeko].
En cuanto a los complementos que tú dices eran: Un palo central de unos 3 metros y del grosor del brazo de cuyo extremo pendían 8 cintas de seda multicolores, dos ramos de flores que llevaban las autoridades, mayoral y rapatán; para nosotros había unos arcos como cellos, de madera, forrados con telas de colores y adornados con pliegues abullonados. Había para nosotros 8 palos que el carpintero nos hacía de madera dura y sonora, con un agujero en un extremo por donde metíamos el cordel o trencilla para atarlos a la muñeca […] Para completar el vestuario y lo otro que tú dices, falta nada más que nombrar los cascabeles que iban cosidos en las alpargatas, ligas y en el cerco de la cabeza y muñecas [Zuk diozun osagarriei dagokienez, hauek ziren: erdiko haga bat, 3 metro ingurukoa, eta beso baten lodierakoa, zeinaren muturretik kolore anitzeko 8 zeta-zinta zintzilik baitzeuden, bi lore-sorta, agintariek zeramatzatenak, maiorala eta rapatana; guretzat, zello moduko arku batzuk zeuden, zurezkoak, kolorezko oihalez forratuak eta tolestura bigunez apainduak. Guretzako 8 makila zeuden, zurginak zur gogor eta ozenez egiten zizkigunak, mutur batean zulo bat zuten eta hortik sartzen genuen soka edo trentzilla eskumuturrera lotzeko [...] Janzkera eta zuk diozun beste hori osatzeko, espartinetan, ligetan eta buruaren eta eskumuturren inguruan josita zeuden txintxarriak aipatu besterik ez da egin behar]. (Aguado, 1972, 19)
Dantzak eta dagozkien doinuak pixkanaka sartu ziren Paloteadoan. Hasiera batean Ortzadar Elkarteak berreskuratutakoak, eta gero Jabitxu Perez de Obanosek sortutakoak: La Correosa (2008), Pasacalles (2009), Trenzado (2010) eta La Tarranquera (2017).
AURKEZPENA
MULTIMEDIA