AURIZKO MUTIL DANTZA

Egiten ez den dantza da. Dantza honi buruz aipu bakarra daukagu, Agustín Irigaraik ematen diguna, alegia. Bere Estampas del Pirineo liburuan San Joango eguneko bestak deskribatzen ditu. Liburua 1930ean argitaratu bazen ere, 1927ko agorrilean idazleak berak antolatutako «euskal jaia» du oinarri. Ospakizun horretan aspaldiko bestak antzestu ziren.
Bestaren bezperan (ekainaren 23an) txistularia herrira heltzen zen eta Karrika Soinu bat jotzen sartzen zen herrian, gazteriak lagunduta:

La primera visita era al alcalde. Después se retiraba a la casa de la Villa, donde se hospedaba. Había rosario; y al Angelus de la noche salía el txistulari tocando cualquiera de los «Karrika-soñus». Iba a casa del alcalde (acompañado de la mocina) y le recogía. Hacía lo mismo con los concejales; y todos juntos iban a la puerta de la iglesia, donde le esperaba el párroco.
Todos, así, iban calle arriba hasta la salida del pueblo: en la casa de Agustín Irigaray, llamada Porcasio-Porkaxo, había sillas preparadas donde se sentaban las autoridades. Se hacía una hoguera y bailaban allí los mozos, comenzando por el prior, que volvía a bailar al fin, cerrando así el número de bailarines.
Después de inauguradas así las fiestas, se recorría el pueblo hacia la otra punta, hasta la casa de Aguirre (donde entonces terminaba el pueblo) «Etxe-xuri». Allí se repetía la fiesta [Lehenengo bisita alkateari egin zitzaion. Gero, Udaletxera erretiratzen zen, eta han hartzen zuen ostatu. Arrosarioa zegoen; eta gaueko Angelusera txistularia ateratzen zen «karrika-soñu» horietako edozein jotzen. Alkatearen etxera joaten zen (gazteriak lagunduta) eta hartu egiten zuen. Gauza bera egiten zuen zinegotziekin, eta denak batera elizako atera joaten ziren, parrokoa zain zeukan tokira.
Denak kalean gora zihoazen herriko irteeraraino: Agustin Irigarayren etxean, Porcasio-Porkaxo izenekoan, agintariak esertzeko aulki prestatuak zeuden. Su bat egiten zen, eta han dantzatzen ziren mutilak, prioretik hasita, zeina azkenean berriro dantzatzen zen, dantzarien ekitaldia itxiz.
Jaiak horrela inauguratu ondoren, herria zeharkatzen zen beste puntarantz, Agirreren etxeraino (orduan herria han amaitzen zen), «Etxe-xuri». Han festa errepikatzen zen] (Donostia, 1994, 2065)

Aurreko testua Faustino Irigaraik Aita Donostiari igorri zion 1944an. Bestetako lehen dantza horren xehetasun bat gorago aipatutako Agustin Irigaraik ematen digu:

En seguida de cenar el thunthunero y los mozos iban en busca del Ayuntamiento y del señor Cura Párroco, y estas autoridades presidían el baile de «mutil-dantza». Para eso se encendía previamente las hogueras, a lo largo de la calle, y había que saltar por encima de ellas… Este paseo de ronda terminaba, alternativamente, en las dos antiguas casas de Porkasho y Aguirre, situtadas en los dos extremos del pueblo, en donde se formaba semicírculo alrededor de una hoguera y los mozos bailaban ante las autoridades que ocupaban sus asientos presidiendo el espectáculo, quitándose respetuosamente la boina [Ondoren, thunthuneroa eta mutilak udaletxearen eta Apez Erretore jaunaren bila joaten ziren, eta agintari horiek «mutil-dantza» egiten zen plazaren buru ziren. Horretarako, aldez aurretik suak pizten ziren kalean zehar, eta haien gainetik salto egin beharra zegoen. Erronda hau Porkasho eta Agirre bi etxe zaharretan amaitzen zen, txandaka, herriaren bi muturretan kokatuak, non su baten inguruan zirkuluerdia eratzen baitzen, eta mutilak dantzan aritzen ziren beren eserlekuak okupatzen zituzten agintarien aurrean, ikuskizunaren buru, eta begirunez txapela kentzen zuten] (Irigaray, 1930, 181)

Dantza zirkunferentzia irekian, txapela eskuan eta «mutil dantza».
Angel Irigaraik haratago doa eta dio:

Después de cenar la víspera de San Juan se bailaba un Mutildantza (de Baztán), al son del chistu, delante de tres casas de autoridades, y a la luz de la tradicionales hogueras, sobre las que saltaban los chicos y chicas [Afaldu ondoren San Joan bezperan Mutildantza bat dantzatzen zen (Baztangoa), txistuaren doinuan, agintarien hiru etxeren aurrean, eta ohiko suaren argitan neska-mutilek gainetik salto egiten zuten] (Irigaray, 1977, 92).

Hiru auriztar hauek ematen digute ttunttuneroaren berri: Joxe Angel Dorremotz eta bere aurretik bere aita Mañuel Dorremotz. Jose Angel Dorremotz bi mendeen arteko txistularia izan zen:

Antes de Joshe Angel venía su padre, que tocaba las mismas cosas. Dejaría de venir a tocar a Burguete hacia 1902-1903. Tendría unos 60 años (?) hacia 1900 [Joshe Angelen aurretik bere aita etortzen zen, gauza berberak jotzen zituena. 1902-1903an utziko zion Auritzera jotzera etortzeari. 60 bat urte (?) izango zituen 1900 inguruan] (Donostia, 1994, 2065)

Bi txistulariak, aita-semeak, baztandarrak ziren, almandoztarrak, hain zuzen. Jotzen zuten mutil dantza, Baztango mutil dantza bat zen? Zergatik ez da bere partitura agertzen ez Angel Irigarairen koadernoan, ez eta Aita Donostiak jasotako partituren artean?