EZKILA FRAILE

1921ean argitaratu zuen Aita Donostiak bere Euskal Eres-Sorta eta bertan agertzen zaigu Ezkila-fraileren partitura, Orreagako bertsioan. Bere informatzailea J. Irigarai da (Donostia, 1994, 2089). Bakarrik melodiaren partitura ematen du. Ez dago koreografiaren azalpenik.
Urte batzuk geroago beste Irigaraitar batek, Aurizko semea zen Agustin Irigaraik, dantza honen koreografiaren berri emango digu:

El típico baile de los «pañuelos» solía tener lugar en la plaza por la tarde; pero antes de comenzarlo ejecutaban los mozos cierta parodia, no exenta de su nota cómica.
 Formábase una hilera o cuerda de mozos, a los cuales dirigía en sus evoluciones el que pasaba por el más agil y ocurrente, que provisto de una correa obligaba a los demás a imitarle en sus gesticulaciones y movimientos. No era empresa fácil realizar todas y cada una de las maniobras de director de escena, al menos con la debida prontitud y precisión matemática y sin salirse ni un ápice de la fila. ¡Y había que hacerlo, de lo contrario le venia a uno el consabido correazo! ¡Y no de broma, que bien de veras le venía!
Lo cómico solía ser cuando el cabeza de motín besaba a una vieja y los demás tenían que imitarle, bajo la acción siempre de la temible correa… Estas escenas causaban en el público la hilaridad que es de suponer. Conocíase este espectáculo con el nombre de «ezkila-fraile», no acertamos a explicarnos el origen etimológico de semejante palabreja, como no sea algún juego de los muchachos, v.g. el de las “cuatro esquinas” o el “marro”. Lo que sí es posible que el preámbulo este caricaturesco obedeciera a hacer tiempo para que se reunieran las jóvenes en la plaza; y una vez que el grupo de éstas se nutría lo suficiente para hacer la cuerda, comenzaba el baile [“Zapien" ohiko dantza arratsaldean egiten zen plazan, baina hasi baino lehen, mutilek nolabaiteko parodia egiten zuten, beren ohar komikoa alde batera utzi gabe. Ilara bat edo mutilen soka bat eratzen zen; bere mugimenduak bizkorrenetik eta burutsuenetik igarotzen zena zuzentzen zuen, zeinak, uhal batez horniturik, bere keinuetan eta mugimenduetan imitatzera behartzen baitzituen besteak. Ez zen lan erraza eszena-zuzendariaren maniobra guzti-guztiak egitea, ez behintzat behar bezain azkar eta zehaztasun matematikoarekin eta lerrotik batere irten gabe. Eta egin beharra zegoen, bestela zegokizun uhalkada etorriko zitzaizun! Eta ez txantxetan, ongi jota baizik! Komikoa izaten zen matxinadaburuak atso bati musu ematen zionean, eta besteek imitatu behar izaten zuten, beti uhal beldurgarriaren mehatxupean. Ikuskizun hau «ezkila-fraile» izenaz ezagutzen genuen, eta ezin izan genion geure buruari azaldu horrelako hitzaren jatorri etimologikoa, mutilen jolasen bat ez bazen, adibidez: «Lau izkinetakoa» edo «marroa». Litekeena da, ordea, sarrera hau neska gazteei plazan elkartzeko denbora ematearen ondorio izatea; eta behin neska horiek soka egiteko adina elkartzen zirenean, dantzaldia hasten zen] (A. Irigaray, 1930, 190-192).

Irigaraik aditzaren iragana erabiltzen du («egiten zen»). Liburua 1933an argitaratu zen, baina berak aipatzen duen festa 1927ko abuztuan egin zen. Berak antolatu zuen «euskal festa», hain zuzen:

¡Muchos años hacía que se cambiaron las cosas!: ¡ya no había nada de todo aquello con que estaba uno tan encariñado! Pero llegó un momento en que se soñó con una obra de restauración… Se hizo, pues, una fiesta de San Juan al estilo antiguo, sí, pero en otra fecha y con otro pretexto… Esto dió ocasión a pensar en la recopilación de toda la música que interpretaba Joshé Angel Dorremotz [Urte asko ziren gauzak aldatu zirela! Ez zegoen ezer hainbertze maite zenuen hartatik! Baina zaharberritze lan batekin amets egin zeneko unea iritsi zen… Antzinako tankerako San Joan jaia egin zen, bai, baina beste data batean eta beste aitzakia batekin… Honek guztiak Joxe Angel Dorremotzek interpretatzen zuen musika guztia biltzeko aukera eman zuen] (A. Irigaray, 1933, 185).

Garai hartako El Pensamiento Navarro egunkariak jasotzen du ekitaldiaren berri, antolatzailearen arrazoiak eta ohituraren egoeraren berri:

Veía con pesar de su corazón cómo las tradicionales, sencillas y honestísimas fiestas patronales de San Juan habían caído en desuso treinta años ha, con riesgo inminente de no ser ya más que un episodio histórico [Bere bihotzaren atsekabez ikusten zuen nola herriko jai tradizional, xume eta zintzo-zintzoak hogeita hamar urtez egin gabe geratu ziren, gertakari historiko bat besterik ez izateko berehalako arriskuarekin] (El Pensamiento Navarro, 13/08/1927, 2).

Lekukotasun hauetan garbi geratzen da XX. mendearen hasieran tradizioa ahul zebilela.
Aita Donostiaren Obras completas bilduman Aurizko Ezkila-fraile dantzari buruzko informazio gehiago agertzen zaigu. Partiturak Fructuoso Elcano delako batek utzitako kaier batean agertzen da, beste partitura gehiagorekin (Donostia, 1994, 2065). Agertzen den data: 1944ko abuztua, Luzaide. Obras Completasko kolaboratzaileek «ohar» batzuk gehitzen dizkiete partiturei. Informazio hau ere 1944ko abuztuan ere jasotzen du Donostiak Faustino Irigaraik (hirugarren Irigaraitarra) bidalita. Hauxe da Ezkila fraileri buruz ematen duen informazioa:

Ezkila-fraile: Inauguración del baile por la tarde en la plaza y en los alrededores. Consiste el baile en imitar todo lo que hace el prior que dirige el baile y lleva una correa [Ezkila-frailea: dantzaldiaren inaugurazioa arratsaldean plazan eta inguruetan. Dantza zuzentzen duen eta uhal bat daraman prioreak egiten duen guztia imitatzean datza dantza] (Donostia, 1994, 2066)

Irigarai abizena daramaten egileen zerrenda 1977an osatzen da. Oraingo honetan Angel Irigaraik bere etxean gordetako esku-izkribu baten berri ematen du. Angel Irigarai aipatutako Agustin Irigarairen iloba da eta partiturak eta San Joan eguneko festen deskribapena ematen digu:

Las danzas que publicamos en este trabajo, junto a todas sus melodías, las tomamos de un Manuscrito familiar, copiado fielmente del ttunttunero José Angel DORREMOTZ, natural de Almandoz [Lan honetan argitaratzen ditugun dantzak, melodia guztiekin batera, familiako esku-izkribu batetik hartzen ditugu, Almadozko Joxe Angel DORREMOTZ ttunttunerotik leialki kopiatuta] (Irigarai, 1977, 91).

Bere deskribapenak osabarena jarraitzen du.
Azkenik, Patxi Arrarasek (1983, 120) jasotzen du Auritzen. Ematen duen azalpena ez da asko aldentzen aurrekoen emandakoenetik. Baztanen egiten den Isatsa dantzan bezala, Ezkila fraile uhalaren ordez, erratz batekin dantzatuko litzateke.
1970ean J.A. Urbeltzek eta bere emazteak ikertzen dute Aurizko dantzak, batez ere ingurutxoa. Urbeltzek akuilatuta Galdakaoko Andra Mari Dantza Taldeak Auritz eta Aezkoako dantzak ikertzeari ekin zion eta 1977eko ekainean Sestaon eta Tolosan aurkeztu zuen ikerketaren emaitza.